"Daha bilmediğimiz çok ince, âlî hikmetler için, âlemi bu surette irade ettiğinden şu âlemin tegayyür ve tahavvülünü dahi o hikmetler için irade etti..." Buradaki "ince sırlar ve âli hikmetler" hususunda neler söylenebilir?
Değerli Kardeşimiz;
"İşte bu mezkûr sırlar gibi daha bilmediğimiz çok ince, âlî hikmetler için, âlemi bu surette irade ettiğinden şu âlemin tegayyür ve tahavvülünü dahi o hikmetler için irade etti. Tahavvül ve tegayyür için zıdları birbirine hikmetle karıştırdı ve karşı karşıya getirdi. Zararları menfaatlara mezcederek, şerleri hayırlara idhal ederek, çirkinlikleri güzelliklerle cem’ederek, hamur gibi yoğurarak şu kâinatı tebeddül ve tegayyür kanununa ve tahavvül ve tekâmül düsturuna tabi kıldı."(1)
Bu ince ve âli hikmetleri kemaliyle anlamamız elbette mümkün değildir. Aklımıza gelen birkaç hikmeti önceki sualin cevabında aktarmaya çalıştık. Bu sualde geçen ifadelerden de şöyle bir mana fehmedebiliriz:
Cenâb-ı Hakk’ın fiilî isimleri sonsuzdur. Yani, ilahi irade ve kudretle yaratılan her farklı mahlukta ayrı bir isim tecelli etmektedir. Cevşen-i Kebir'den bir misal verelim. Bu Nebevi münacatta geçen isimlerden Musavvir, Müzeyyin ve Mülevvin isimlerini düşünelim. Suret vermek, süslemek ve renklendirmek birbirine bağlı, ama birbirinden farklı üç ayrı fiildir. Bu fiillerin icra edilmesiyle Musavvir, Müzeyyin ve Mülevvin isimleri tecelli etmiştir.
İşte mahlûkatın tahavvül ve tağayyürleri, tahvil ve tağyir fiillerine dayanır. Bu değişimler de bu hikmet dünyasında bir anda değil, safhalar halinde gerçekleştiğinden bu safhaların her birinde de ayrı bir İlâhî fiil icra edilir ve ayrı bir isim tecelli etmiş olur. Bu değişimler olmasaydı pek çok esma tecellisiz kalacaktı. İnsan bir anda yaratılsaydı, nutfe yaratma, onu alaka haline getirme, mudğa, azm ve diğer safhalardan geçirme fiilleri icra edilmemiş olacaktı.
Kuş bir anda yaratılsaydı yumurta yaratmak, onun içine kuşun bütün planlarını yerleştirmek, o cansız ve hareketsiz yumurtayı nice safhalardan geçirip uçan bir kuş haline getirmek de nice ilahi fiillerin icrasıyla olduğundan, bu fiillerle alâkalı isimler de tecelli etmeyecekti. Bu konuda sonsuz misaller vardır.
Ve Allah’ın fiilî isimlerinin sonsuz olduğu bu misallerde açıkça görülür.
1) bk. Sözler, Yirmi Dokuzuncu Söz, İkinci Maksat.
Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü
