"Evet, zerre mir'at olur, fakat mikyas olamaz. Bu meselelerden tebarüz ettiği vecihle, Cenab-ı Hakkın mümkinata kıyas edilmesi ve mümkinatın Onun şuunatına mikyas yapılması, en büyük cehalet ve hamakattir." izah eder misiniz?

Değerli Kardeşimiz;

"Yedincisi: Beşerin zihni ve fikri, Cenab-ı Hakkın azametine bir mikyas, kemalatına bir mizan, evsafının muhakemesine bir vasıta bulmak vüs'atinde değildir; ancak cemi' masnuatından ve mecmu-u asarından ve bütün ef'alinden tahassul ve tecelli eden bir vecihle bakılabilir. Evet, zerre mir'at olur, fakat mikyas olamaz. Bu meselelerden tebarüz ettiği vecihle, Cenab-ı Hakkın mümkinata kıyas edilmesi ve mümkinatın Onun şuunatına mikyas yapılması, en büyük cehalet ve hamakattir. Çünkü aralarındaki fark, yerden göğe kadardır. Evet, vacibi mümkine kıyas etmekten, pek garip ve gülünç şeyler çıkar."

"Mesela, ehl-i tabiat, o aldatıcı kıyas ile, tesir-i hakikiyi, esbaba; Ehl-i İ'tizal, halk-ı ef'ali, abde; Mecusiler, şerri, ikinci bir halıka isnad etmeye mecbur olmuşlardır. Güya zuumlarınca Cenab-ı Hak, azamet-i kibriya ve tenezzühü dolayısıyla, bu gibi hasis ve çirkin şeylere tenezzül etmez! Demek, akılları vehimlerine esir olanlar, bu gibi gülünç şeyleri doğururlar."(1)

"Mesela, ehl-i tabiat, o aldatıcı kıyas ile, tesir-i hakikiyi, esbaba;.." Burada maddeci felsefe sebep ile netice arasında sıkıştığı ve neticenin üstündeki haşmetli sanatlara bakıp sebebin bu neticeyi yaratmaktan gayet uzak olduğunu göremediği için, sebebi ilah olarak tasavvur etmiştir. Halbuki kafasını o sebepten kaldırıp neticeye ve neticenin kainat ile olan muazzam irtibatına bakabilse idi o sebebin böyle bir neticeyi icat etmesinin imkansız olduğunu görecekti. İnsan zihni Allah’ın haşmet ve azametini bir sebepten ya da birkaç kanundan çıkaramaz. Öyle ise onun haşmet ve azameti ancak bütün eserlerine bakmak ile anlaşılır.

"Ehl-i İ'tizal, halk-ı ef'ali, abde;.." Mutezile mezhebinde ise Allah’ın azamet ve büyüklüğü hasis ve basit işler ile iştigal etmeye müsait değildir. Öyle ise Allah insanların fiilleri ile iştigal etmez, fiilerin icadını insana havale eder, diyerek safsataya sapmışlar. Aslında bu hükme gitmelerinde yine Allah’ı kendi nefislerine kıyaslamaları vardır. Büyük zatlar küçük işler ile iştigal etmez, hükmü insan mizacının bir hükmüdür. Böyle olunca Allah da büyük olduğuna göre hasis ve basit işler ile iştigal etmek Allah’a yakışmaz diyerek en nihayetinde hasis ve basit işlerin yaratılmasını sebeplere vermeye gidiyorlar.

Mecusiler, şerri, ikinci bir halıka isnad etmeye mecbur olmuşlardır. Mecusilerde aynı mülahaza ile böyle bir fikre kapılmışlar. Onlarda şerrin icadını şer telakki ettiklerinden, şerri Allah’a vermemek için ikinci bir şer ilahı tasavvur etmişler. Halbuki "şerri yaratmak şer değil, şerri irtikap etmek şerdir." Öyle ise Allah’ın şerri yaratmasında bir hasislik ve çirkinlik söz konusu değil ki şerri başka bir ilaha havale etsin.

Mümkinat; Allah’ın yarattığı bütün mahlukatın başka bir ifade şeklidir. Yani mümkinat denildiği zaman, Allah’tan başka her şey ve her mahluk anlaşılır ki; Allah bunlardan hiçbirisine ne sıfat olarak ne de Zat olarak benzemez.

Sanat ile sanatkar arasındaki tek münasebet; sanat ve yaratma ilişkisidir. Yoksa sanatkar sanatın içinde aranmaz. Bu sebeple Allah, yarattığı hiçbir mahlukata ne Zatı itibari ile ne de isim ve sıfatları bakımından benzemez. Allah mahlukat ve mevcudata benzemekten münezzeh ve mukaddestir. Bu hakikat ayetlerde de kati olarak şöyle beyan edilmiştir: "Onun benzeri hiçbir şey yoktur." (Şura, 42/11) Ayrıca Allah’ın selbi sıfatlarından birisi de “Muhalefetün lilhavadistir.” yani; yarattıklarına ve hiçbir mahlukata benzemez anlamına gelmektedir.

İnsanın cüzi kudreti ile Allah’ın külli kudreti arasında bir mikyas ve ölçü oluşturmak mümkün değildir. Nasıl ateş böceğinin küçücük ışıkçığı, güneşin sınırsız ışığı ile kıyas edilemez ise; Allah’ın ezeli ve ebedi sıfatları da mümkinat denen şu mahlukatın sıfatları ile kıyası kabil değildir. Belki bizdeki cüzi kudret ve ilim, onun sonsuz kudret ve ilmini anlamakta ve hissetmekte bir vahidi kıyas, uzaktan küçük bir işaret olabilir. Bundan ötesi yoktur.

Özet olarak insan, Allah’a bakarken, kendi zerre miktar ölçüleri ile değil, Allah’ın mutlak ve sonsuz sıfatlarının hükmü ve haşmeti ile bakmalıdır.

"Meselâ, şems âkıl, ihtiyar ve irade sahibi farz edilse, ziyasını bütün âleme neşrettiği bir sırada, pis, mülevves bir zerre de onun ziyasından istifade ettiği vakit, şemse karşı "Niçin bu pis, bu mülevves zerreyle meşgul oldu ve niçin ona ziyasını verdi?" diye itiraz edilebilir mi? Hâşâ! Şemsin azametine bir nakîse gelir mi? Yok."(2)

(1) bk. İşârâtü'l-İ'câz, Bakara suresi 7. ayet tefsiri.
(2) bk. a.g.e., Bakara Sûresi, Âyet: 26,27

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü