Hatta bir zatın hakaik-i hakikiyesi yedi ise, hakaik-i nisbiyesi yedi yüzdür. Bu cümleyi nasıl anlamamız gerekir?

Değerli Kardeşimiz;

Nisbi emirler ve fiiller, kainatta çoklukla bulunan ve nizamlar arasında ya da kainatın cüzleri arasındaki kıyasi ve nisbi bağlardır. Harici bir vücudu olmayan, zıddının müdahalesi ile anlaşılan varlık ile yokluk arasında bir keyfiyettir. Bunlara orantısal farazi hatlar da denilebilir; yani orantı kurulduğu zaman anlaşılan şeyler demek.

Mesela; sıcaklığın sabit bir hakiki mertebesi varken, zıddı olan soğuğun müdahalesi ile, binlerce milyonlarca nisbi hakikatları ve mertebeleri ortaya çıkar. Bu da gösterir ki, kainatta sabit emir ve hakikattan ziyade nisbi hakikatlar vardır. Nisbi olan bu emirler olmasa idi, kainatta hiçbir mutlak gerçek anlaşılmaz ve muamma olarak meçhullerden olurdu.

Sıcaklık tektir ama; soğuk işin içine girince sıcaklık birden on, yüz, bin, on bin gibi, binlerce dereceler ortaya çıkıyor. İşte sıcaklığın kendisi tek iken, soğuğun müdahalesi ile binlerce nispi ve izafi değerler açığa çıkıyor. Bu da hakikatlerin sayısı kainatta az iken, nispi ve izafi yönlerinin çok olduğunu işaret ediyor.

Güzellik bir hakikattir, çirkinliğin müdahalesi ile güzellikte mertebeler meydana gelir. Hayır da bir hakikat. Bundaki mertebeler de şerrin müdahalesi ile ortaya çıkar. Takva, salih amel, cömertlik, tevazu gibi hakikatlerin herbirinin nice mertebeleri var.

Bu dünya imtihanında, şeytanın yaratılması ve nefsin kötülüğü emretmesi ve bunlara karşılık, Kur’an'ın hakikat dersi vermesi, kalp ve vicdanın da ona meyilli olması, insanlar arasında mertebelerin doğmasına sebep kılınmış. Bu bir İlâhî takdirdir, bu takdirin hikmeti ise; cennette insanlar adedince ayrı âlemlerin yaratılması ve her birinde farklı tecellilerin sergilenmesidir.

İnsanın mahiyetinde dercedilmiş olan kabiliyetlere, zıtları müdahale edince, herbir kabiliyetin, binlerce mertebe ve derecesi ortaya çıkıyor.

Cömertlikte Hatem-i Tai, dillere destan olurken, sıradan bir cömert de mertebesine göre sıradan bir makamda kalıyor. Bunun sebebi cömertliğin sabit bir hakikatinin yanında, binlerce izafi hakikati de vardır. Hatem-i Tai’yi diğer cömertlere üstün kılan nisbi halidir. Yani, Hatem-i Tai mesela birisine göre beş birim fazla cömert iken, birisine göre on, diğerine göre on beş, başka birisine yirmi, diğer birisine yirmi beş ila ahir... kat fazla cömert oluyor. Kendisinin hakiki olarak taşıdığı cömertlik sıfatı bir iken, nispi olarak yüzler belki binler mertebe cömertliğe sahip olabilir.

İşte bu misal gibi, bir insanın hakiki sıfatları mesela yedi iken nispi olan sıfatları (diğerlerine nispeten meydana gelen sıfatları) yediyüz veya çok daha fazla olabilir.

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü