İnayet delilinde nizamdan bahsediliyor. Anlam olarak inayet ile nizam farklı olmakla birlikte, aralarındaki münasebeti nasıl anlamalıyız?

Değerli Kardeşimiz;

"Birincisi: Delil-i inayet ve gayedir ki, menâfi-i eşyayı tâdât eden bütün âyat-ı Kur'âniye bu delili nesc ve şu burhanı tanzim ediyorlar. Bu delilin zübdesi, kâinatın nizam-ı ekmelinde itkan-ı san'at ve riayet-i mesâlih ve hikemdir. Bu ise, Sâniin kast ve hikmetini ispat ve tesadüf vehmini ortadan nefyediyor. Zira itkan ihtiyarsız olmaz. Evet, nizamın şahitleri olan bütün fünun-u ekvan, mevcudatın silsilelerindeki halkalardan asılmış mesâlih ve semeratı ve inkılâbât-ı ahvâlin katmer ve düğümleri içinde saklanmaz hikem ve fevaidi göstermekle, Sâniin kast ve hikmetine kat'î şehadet ediyorlar."(1)

Eşyadaki bütün fayda ve hikmetler inayet delilinin konusudur. Gözün görmesi, kulağın işitmesi dilin tatması, burnun koku alması, insanın karaciğerinin dört yüz ayrı hikmet ve vazifesinin olması gibi eşyadaki sayısız fayda ve hikmetlerin hepsi bu delilin alanına ve kapsamına girerler.

Bugün sistematik olan bütün fen ilimleri bu delilin açılımı ve alanıdır. Bu deliller bütün sebepleri ve sebeplerden hasıl olan neticeleri Allah’ın marifet ve huzurunda bir vasıta ve pencere yapar. Kur’an’ın bu metodu ile kainata bakan bir adam için kainat ve içindeki her şey birer marifet kapısı, her bir eşya huzur-u İlahiyi temin eden birer marifet pencereleri olur.

İnayet, eşyanın faydalı ve hikmetli yaratılması demektir ki, eşyanın faydalı ve hikmetli olabilmesi de intizam ve sisteme bakar. Mesela gözün güzel manzaraları görmesi bir inayettir. Lakin gözün o manzaraları görebilmesi için, gözün içinde müthiş bir tanzim ve sistem kurulmuştur. Tanzim ve sistem ise bir kasıt ve iradeye bakar. Kasıt ve iradenin emrinde ise sonsuz bir ilim ve kudret vardır.

Yani gözün görmesi bir intizam ile oluyor, şöyle ki: Dışardan insan gözüne gelen ışıklar saydam tabakada kırıldıktan sonra, göz bebeğinden geçerek merceğe gelir. Burada bir daha kırılarak retina üzerinde ters bir görüntü oluşturur. Retinaya gelen ışınlar, çubuk ve koni hücreleri şeklindeki almaçları uyararak görme sinirlerinden impulsları oluşturur. İmpulslar, beyindeki görme merkezlerine iletilir ve bu koni hücreleriyle gerçekleşir. Retina tabakasında üç çeşit koni vardır. Bunlar mavi, yeşil ve kırmızı rengine duyarlıdırlar.

Özetle, bütün inayet ve maslahatlar bir intizam ve sistem dahilinde bize ikram ediliyor. İnayet intizamın bir neticesi, kopmaz bir bendesidir. Bu yüzden inayet ile intizam girift bir şekilde işler. Yukarıda vermiş olduğumuz görme inayeti ve bu inayetin paradigmasını oluşturan görme nizamı sadece bir örnektir. Kainatta her şey bu örnekteki gibi işletiliyor.

(1) bk. Mesnevi-i Nuriye, Nokta

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü