"Lâzım-ı eammın vücuduyla, melzum-u ehassın vücudunu intaca çalışan akîm bir kıyasın neticesidir." cümlesini açıklar mısınız?
Değerli Kardeşimiz;
"Şu tabiat ve kuvâ-yı umumiye tesmiye ettikleri emirler, kat'iyen aklı ikna edecek ve fikre kendini beğendirecek ve nazar-ı hakikat ona ünsiyet edecek hiçbir mülâyemet ve münasebet yok iken ve şu kâinata illet ve masdar olmaya kabiliyeti mefkud iken, mahzâ Sâniden tegafül ve intizamın ilcâından tevellüt eden yalnız ıztırarla veleh-resan-ı ukul olan kudretin âsârını şu matbaa-misal olan tabiatın san'atından görmek, tabiatı mistar iken mastar tahayyül etmek, 'lâzım-ı eamm'ın vücuduyla, 'melzum-u ehass'ın vücudunu intaca çalışan akîm bir kıyasın neticesidir. Evet, şu kıyas-ı akîm, dalâlet ve hayret vadilerine çok yolları açmıştır."(1)
Lazım-ı eamm: Umuma taalluk edip, umum için geçerli olan kural ve kayıt demektir. Mesela, "Bütün eşya hadistir." hükmü, mahlukat açısından umumi ve gerekli bir hükümdür.
Melzum-u ehass: Özele taalluk edip özel için geçerli olan kural ve kayıt demektir. Mesela, Allah zaman ve mekandan münezzehtir, demek sadece Allah’a ait bir gerekliliktir. Bu gerekliliği mahlukata teşmil etmek mümkün ve caiz değildir. Nasıl umumi kaide Allah hakkında caiz değilse, Allah’a ait hususi bir kaide de umuma teşmil etmek neticesiz ve akim bir kıyastır.
Bu iki cümlenin bileşik haline kıyas-ı akim denir ki, neticesiz veya doğru netice vermeyen kıyas manasındadır. "Tabiatı mistar iken, masdar tahayyül etmek, lazım-ı eammın vücuduyla, melzum-u ehassın vücudunu intâca çalışan akim bir kıyasın neticesidir."
Allah’ın sonsuz kudretini tabiata teşmil etmek ya da ondan ibaret görmek, akim bir kıyastır. Böyle bir hezeyana yuvarlayan şey de sebep ile sebepten hasıl olan neticenin arasındaki orantısızlıktır. Yani sebep çok adi ve basit iken, sebepten çıkan netice gayet mükemmel ve sonsuz bir kudret isteyen sanattır. Neticedeki harikalığa ve mükemmelliğe bakarak, mecburen akim bir kıyasla sebebe de sonsuz ilim ve kudret izafe etmek zorunda kalıyor. İşte bu kıyas fasit ve akim bir kıyastır.
(1) bk. Muhakemat, Üçüncü Makale (Unsuru'l-Akide), Birinci Maksat.
İlgili ders videosu için tıklayınız:
- Prof. Dr. Şadi Eren, Muhakemat Dersleri (41. Bölüm).
Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü