"Meselâ, insanın ahsen-i takvimdeki hüsn-ü masnuiyeti Sânii gösterdiği gibi, o ahsen-i takvimdeki kabiliyet-i camiasıyla kısa bir zamanda zevâl bulması, haşri gösterir. Bazı kere bir vech ile iki nazarla bakılsa, hem Sânii, hem haşri gösterir." İzahı?

Değerli Kardeşimiz;

"Hem zannetme ki, haşre delâlet eden kâinatın âyât-ı tekvîniyesi şu geçen bahsettiğimize münhasırdır. Hayır, belki ekser mevcudatta sağa sola açılır perdeler gibi vecih ve keyfiyetleri vardır ki, bir vechi Sânie şehadet ettiği gibi, diğer vechi de haşre işaret eder. Meselâ, insanın ahsen-i takvimdeki hüsn-ü masnuiyeti Sânii gösterdiği gibi, o ahsen-i takvimdeki kabiliyet-i camiasıyla kısa bir zamanda zevâl bulması, haşri gösterir. Bazı kere bir vech ile iki nazarla bakılsa, hem Sânii, hem haşri gösterir. Meselâ, ekser eşyada görünen hikmetin tanzimi, inâyetin tezyini, adaletin tevzini ve rahmetin taltifi, nasıl ki mahiyetlerine bakılsa bir Sâni-i Hakîm, Kerîm, Âdil, Rahîmin dest-i kudretinden çıktığını gösterirler. Onun gibi, bunların kuvveti ve hadsizlikleriyle beraber şunların mazharları olan şu fâni mevcudatın ehemmiyetsiz ve az yaşamasına bakılsa, âhiret görünür."(1)

Buradaki "iki nazar"dan maksat, derin ve sağlam düşünmedir. Yani basit ve sathî bakışlarla ulvî hakikatler ve derin mânalar anlaşılmaz. Bazen bir delil içinde birkaç iman rüknü ispat edilir. Lakin o delilin içindeki iman rükünlerine işaret eden cihet bazen sathî bir nazarla da görülür. Bazen de çok gizlidir, hafidir, işarî ve remzîdir. Bu ise, keskin nazar ve derin bir tefekkür ister.

İnsanın fıtratına sadece tevhid nazarı ile bakan haşri göremeyebilir; bu yüzden ikili bir nazar yani sağlam ve derin bir düşünme ile bakmak icap ediyor.

Dünya nimetlerinin insan karşısında kısa ve yetersiz kalması, insanın bu dünyaya değil, beka âlemine göre yaratıldığını gösteriyor. Yani bu durum dâr-ı bekanın, ebedî bir hayatın varlığına işaret ediyor.

(1) bk. Sözler, Onuncu Söz, On İkinci Hakikat.

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü