"Misil" ile "misal" kavramları arasındaki fark nedir? Allah için misaller kullanılabilir mi?

Değerli Kardeşimiz;

"Misil", öz ve zat bakımından iki şeyin birbirine benzemesidir. Yani misil iki şeyde mahiyet ve hakikat aynıdır. Ama keyfiyet veya kemiyet farklıdır. Birbirine misil şeyler sayı, şekil veya derece itibarıyla farklı olabilirler. Bununla birlikte birçok yönden veya her yönden eşitlik de olabilir. Örneğin bir litre su, bir yarım litre suyun mislidir. Bir misli, iki misli vb. ifadeler kullanırız.

"Misal / temsil" ise bir şeyi bir şeye benzetmektir. Bundan dolayı bir veya birkaç cihetle bir benzerlik oluşur. Benzetmede sınırsız mertebeler olduğu için, bazıları caiz bazıları caiz değildir.

Aklın misli yoktur. Ama misali vardır. "Akıl güneş gibidir." cümlesinde olduğu gibi. "Ali aslan gibidir." cümlesinde Ali'nin cesareti aslana benzetilir. Yoksa aslanın bedeni, pençesi benzetilmez ve kastedilmez. Buna binaen temsillerin / teşbihlerin her ciheti hakikat ifade etmez. Buna dikkat edilmesi gerekir.

Allah'ın ne zatının ne şuunatının ne sıfatının ne efalinin misli yoktur. Çünkü ne mahiyetçe ne hakikatçe ne derece ile kimse ona benzemez ve denk gelmez. Ama zatının hariç, şuunatının, sıfatının ve efalinin misali vardır. Bu cihetle Allah'ın misalinin olması caizdir ve gereklidir. Yoksa akıl onu idrak edemezdi. Me'luf ve malum olan mecaz ve teşbihlerle onu tanımaya çalışırız. Aklımıza bir derece yaklaştırır ve misal dürbünüyle bakarız.

"Kur'an-ı Mu'cizü'l-Beyan, hakikatları durub-u emsal ile beyan ediyor. Çünkü daire-i uluhiyete ait hakaik-i mücerrede, daire-i mümkinatta ancak misaller ile temessül ve tavazzuh eder. Mümkin ve miskin olan insan da daire-i imkânda misallere bakarak, fevkinde bulunan daire-i vücubun şuunatını, ahvalini düşünür."(1)

"Evet, bütün kâinatı bir saray, bir ev gibi muntazam idare eden ve yıldızları zerreler gibi hikmetli ve kolay çeviren ve gezdiren ve zerratı muntazam memurlar gibi istihdam eden Zât-ı Akdes-i İlahî'nin şeriki, naziri, zıddı, niddi olmadığı gibi, لَيْسَ كَمِثْلِه۪ شَىْءٌ وَهُوَ السَّم۪يعُ الْبَصِيرُ sırrıyla sureti, misli, misali, şebihi dahi olamaz. Fakat, وَلَهُ الْمَثَلُ الْاَعْلٰى فِى السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ sırrıyla, mesel ve temsil ile şuunatına ve sıfât ve esmasına bakılır. Demek mesel ve temsil, şuunat nokta-i nazarında vardır."(2)

Yukarıdaki Ayette “...en güzel meseller onundur.” diyerek misallerin / temsillerin doğru ve uygun olanların Allah için kullanılabileceğine delalet ediyor. Üstad'ın bu pasajda “...misali yoktur” demesi, bir çelişki gibi algılanmamalıdır. Çünkü zatının misali yoktur. Bununla beraber misallerin Allah için o mukaddes sıfatlarına ve şuunatına, beşer kelamı her zaman noksan ve yanlış anlaşılmaya müsait olduğundan Üstâd Hazretleri "misali dahi yoktur" demiş. Ayrıca "misali yoktur" demekle Üstâd Hazretleri, zatının ve sıfatının örneği yani onun hükmüne geçecek biri yoktur demek istemiş olabilir. Yoksa devamında denildiği gibi, teşbih ve temsil cihetinde şuunatına, sıfatlarına ve efallerine meseller veya misaller olabilir.

Risale-i Nur'da Allah için en çok kullanılan misal, İsm-i Nur’un tecelli azamlarından olan Güneş'tir.

“İsm-i Nur, çok müşkilâtımızı halletmiş...”(3)

"Meselâ Güneş'in ziyası, bütün zeminin yüzünü ihata ettiği haysiyetiyle, vâhidiyet misalini gösterir. Ve her bir şeffaf cüz'de ve su katrelerinde, Güneş'in ziyası ve harareti ve ziyasındaki yedi rengi ve bir nevi gölgesi bulunması, ehadiyet misalini gösterir."(4)

Risale-i Nur’da, Allah için "Şems-i Ezeli" tabirinin kullanılması çok manidardır.

"Bilâ-teşbih velâ-temsil; Şems-i Ezelî, her şey'e her şeyden daha yakındır. Çünki Vâcibü'l-Vücud'dur, mekândan münezzehtir. Hiçbir şey ona perde olamaz. Fakat her şey nihayet derecede ondan uzaktır."(5)

Dipnotlar:

(1) bk. Mesnevi-i Nuriye, Hubâb.
(2) bk. Lem'alar, On Dördüncü Lem'a, İkinci Makam.
(3) bk. Sözler, On Altıncı Söz.
(4) bk. Mektubat, Yirminci Mektup, İkinci Makam.
(5) bk. age., Yirmi Dördüncü Mektup, İkinci Zeyli.

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü