"Sebebin halkı ve sebebiyetinin takdiri ve müsebbebin vücuduna lâzım olan şeylerle teçhizi, kudretine nispetle zerreler ve şemsler müsâvi olan Zâtın "Kün" emriyle müsebbebi halk etmesinden daha kolay, daha ekmel, daha âlâ değildir." İzah eder misiniz?
Değerli Kardeşimiz;
Cenâb-ı Hakk'ın iki farklı yaratması var: İbda ve inşa.
İbda; bir şeyi sebepler olmaksızın doğrudan yaratmasıdır.
İnşa ise; sebepleri vasıta ederek onların eliyle neticeyi yaratması. Her ikisi de Allah’ın sonsuz kudretine göre aynıdır, biri diğerinden daha kolay yahut daha zor değildir.
Bu derste, sebeplerin bir tesirleri olmadığı ve eşyanın yaratılmasında Cenâb-ı Hak için bir kolaylık sağladıklarının düşünülemeyeceği nazara veriliyor.
Bir misal üzerinde konuyu tahlil edelim:
Cenâb-ı Hak, meyveyi yaratmasında ağacı sebep olarak takdir etmiş. Ağaç sebep; meyve ise, müsebbebdir. Ağacın meyveye sebep kılınması da sebebiyetin takdiridir. Bütün bunlar inşa için söz konusudur. İbdada bunların hiçbiri yoktur, meyve, gökten yağmur yağması gibi, doğrudan yaratılır.
Meyvenin yaratılması sadece ağaçla olmuyor, toprak lazım, su lazım, hava lazım, güneş lazım, dünyanın dönmesiyle bahar mevsiminin gelmesi lazım. Bütün bu sebepleri yaratıp takdir ettikten sonra, bunlardan bir meyve inşa etmek, o meyveyi doğrudan “ol” emriyle yâni ibda yoluyla yaratmadan daha kolay değildir.
O halde, “Sebepler niçin devreye sokuluyor?” şeklinde bir sual akla gelebilir. Bu dünya hikmet dünyasıdır. Eşyanın sebepler eliyle yaratılmalarının bir hikmeti, insanların yaratılış konusunda bir imtihana tâbi tutulmalarıdır. Kim mahlûkatı Allah’ın yarattığına inanacak, kim sebeplere vererek inkâr yolunu tutacaktır?
Sebeplerin diğer bir hikmeti de bu tarz yaratma ile Cenâb-ı Hakk'ın birçok ilâhî sanatlarının teşhir edilmiş olmasıdır. Meselâ, tavuklar doğrudan yaratılsaydı, tavuğun yediği gıdalardan yumurta yaratılması, onun içine tavuğun bütün planının yerleştirilmesi, o yumurtanın açılarak ondan civcivlerin çıkması ve yine o yumurtaların bir kısmının da insanlara ayrı bir gıda kaynağı olması gibi nice hikmetler gizli kalacak, sergilenmeyecekti. Bu tarz bir yaratma ile ortaya ne civcivler çıkardı, ne bebekler, ne de fidanlar.
İnsanlar sebepsiz, vasıtasız bir anda yaratılmış olsalardı, anne, baba ve akraba kavramlarından uzak kalırlardı. Böyle olmayıp da inşa yoluyla yaratıldıkları için, cemiyet hayatında birçok imtihanlar geçiriyorlar, birçok sevaplara nail oluyorlar. Babalarına ettikleri hürmet onlar için sevap olduğu gibi, çocuklarına yaptıkları yardımlar da birer sadaka hükmüne geçiyor. Böyle sayılamayacak kadar çok hikmet için insanların bu dünya meydanına ibda yoluyla değil, inşa yoluyla gelmeleri gerekiyor.
Ahirette hikmetten ziyade, kudret hâkim olacak ve hükmünü icra edecek. İnsanlar bir anda yaratılıp mahşer meydanına toplanacaklar. Meyveler dallarda bir anda yaratılacaklar. Anneler de babalar da evlatları da aynı yaşta olacaklar. Artık, aile hukuku konusunda yeni bir imtihan geçirilmeyecek.
Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü
