İnançlar Arası Diyalog

Bütün insanlık geçmişinde inançla yaşayan veya inkarları sebebiyle helâk olan kavimlerin özlü kıssaları kutsal kitaplarda sunulmuştur. Bununla insanların ibret almalarını sağlama, uyanmalarını temin, inanç yolunu takip etmelerine katkıda bulunma kastedilmiştir. Göklerin ve yerin yaratılışı, insanların dil ve renklerinin farklı oluşunun Allah'ın varlığına, birliğine delil olduğu belirtilmiştir (Rum 30/22). Bu ve daha pek çok delillerden hareketle tevhid inancına ulaşmak insanın görevidir.

Bunu ve peygamberin getirdiğini kabul etmemek, kötü sonu hazırlamaktadır. İnananlar inançta üst düzeye gelme, Allah'ı sevme, Ona yakın olma çabası verirler. Bu yol peygamberlerin yoludur. Buna muhalif olan ise rehbersiz, dayanaksız, delilsiz yoldur ki, sonu ile ilgili hayli uyarı yapılmıştır.

Mümin, Allah ile ilişkisini tüm ibadet türleriyle üst düzeyde tutar. Ona yalvarır. Taleplerini Ona arz eder. İsteklerini Ondan ister. Onun merhamet ve şefkatine sığınır. Onu tüm noksanlıklardan tenzih eder (Şura 26/11, Rum 30/27, Bakara 2/32). Ona benzer, zıt ve denk varlık kabul etmez. İnancını kemale erdirmesi için kendini ıslah etmesi gerekmektedir. Bu da kulun kendi­si ile diyalogu sonucunda gerçekleşecektir. Mümin insan verilen örneklerden hareketle Yüce Yaratıcının belirlediği esasları kabul etmekte kararlıdır. Sonunda güzel sonuçlar ortaya çıkmakta, ahirette de güzel akıbet onu beklemektedir.

İnsan, dinin yaptığı teşvikler doğrultusunda kabiliyetlerini iyi yönde geliştirir. Ona yüklenen vazifeleri samimiyetle yerine getirir. Gönlüne genişlik, işine kolaylık, diline açıklık gelmesi için Rabbine yalvarır (Ta-Ha 20/25-8). Böylece Allah ile ilişkisi ileri düzeyde olur.

Mümin, Allah'ı yüce isim, sıfat ve fiilleriyle tanır. Onu kendisinin kitabında belirttiği ve kendisine isnat ettiği adlarla anar (Ta-ha 20/8). Kendini ahiret âlemine hazır hale getirir. Zira din kıyametin kopma vaktinin yakın olduğunu haber vermiştir (Kamer 54/1). Bu doğrultuda mümin o âlemle ilgili hazırlıklar içindedir. Çünkü gaybı o değil, Allah bilmektedir (Neml 27/65). Burada

"Eğer Allah'ı seviyorsanız bana tabi olun ki; Allah da sizi sevsin." (Âl-i İmran, 3/31)

emri gereğince, Allah'a olan sevgisini peygambere uyarak ortaya koyar. Elde ettiği nimetleri Allah'ın birer lütfu olduğunu kabul eder (Yunus 10/58).

Mümin hakkı tanır, Allah'ın varlığını, birliğini tasdik eder, kendi hayatının ona bir sınav için verildiğinin farkındadır. Bu imtihanda başarılı olmak onun en büyük hedefidir. Hayattaki tüm çabası bu denemede yanlışlık yapmamak, yaptığı hatalardan dönmek, görevlerinin tamamını ibadet ruhu ve şuuruyla yerine getirmektir. İstikamette olmak, yolun doğrusundan sapma göstermemek, onun hedefidir. O imanın tadını tatmıştır. Hayatı bu lezzeti yaşayarak geçirme çabasındadır.

Sürekli bir mukayese yapar, bu da mümin ve inançsız mukayesesidir. Bunu cennet ve cehennem kıyaslaması olarak algılamak da mümkündür. Aslında bu yöntem Kur'an'ın sunduğu bir metottur. Belki konuların anlaşılmasında bu üslup çok daha faydalıdır. İman ve İslâm nimetlerine eren kimse adeta manen cennet hayatı yaşamaktadır. Bundan mahrum olanlar ise, henüz dünya hayatında iken iç dünyasında kalbinin derinliklerinde cehennemi yaşamaktadır.

"Allah müminlerden canlarını ve mallarını karşılığında onlara cennet vermek suretiyle satın almıştır." (Ta-ha, 20/111)

âyetine göre Allah için olanlar ve bunu kabul etmeyenler ayrımı söz konusudur. Allah yolunda olanlar, feda olma seviyesinde kendini Allah'a veren kimseler için cennet müjdesi verilmiştir. Böylece geçici olan mal ve can verilerek ebedî olan ahiret hayatı kazanıl­maktadır. Şüphesiz bu faaliyet en kârlı olan bir iştir. Kıymeti az olan feda edilerek, çok kıymetli olan elde edilmektedir. Her türlü güçlüğe katlanarak, sabır ve tahammül göstererek, ibadeti devam ettirmek suretiyle ebedî mutluluk elde edilmektedir. Dünya hayatında yapılan geçici varlıkları Allah yolunda kullanmanın, zaten yok olacak şeyleri Allah için, Onun yolunda yok etmenin karşılığı olarak ebedî mutluluk elde edilmektedir.

Mümin, hayır-şer, melek-şeytan, madde-mana, dünya-ahiret mücadelesinde ahireti kazanma yolu seçerek

"Biz Allah içiniz, Ona döneceğiz" (Bakara, 2/156)

kuralına uyar, İlahî huzura giderken hazırlıklıdır. Burada yol ayırımının iyi tespit edilmesi gerekmektedir. İnanç ve inkar yolları dünyada olabilecek bir çok örnekle anlatılabilir. Bu yöntemle akıllı hareket etme, şer yollara uymama, iyi ve doğruyu uygulama, huzur veren, güzel olanı alırken, çirkin ve keder verenden sakınma öğütleri verilir. İmanın sırlarını sıradan mümin kavrayamamaktadır. Ancak ileri düzeyde inanç hayatı yaşayan kimse bunu kavramakta, onunla kazanılan güzelliği hissedebilmektedir. İn­karcının yaşadığı iç dünya boşluğu,huzursuzluk ve bedbaht hali tasavvur ise kolayolmamaktadır. Müminin beklentileri vardır. O da ebedî mutluluktur. İnkarcı ise onu kaybetmiş, tahammülü imkansız olan acıklı bir hali beklemektedir. İşte bunun farkında olan mümin Allah ile ilişkisini ileri düzeyde tutma, kâmil mümin olma çabasındadır. Bunu başaran ebedî saadeti elde etmiş, hayattaki sınavı başarmış, Allah için olmuştur.

İnançta üst düzeyde diyalog, manevî yönü yoğun olan bir anlayıştır. İnançta derece kat edenlerde kalp âlemini önemseme, kalbin takvasına değer verme, kalbe doğan bilgileri alacak düzeye gelmektedirler. Buna ilham, keşif vb. isimler vermek mümkünse de Allah'ın kişiye yüklediği bilgiler söz konusudur. Âyetlerde gayb âleminin anahtarlarının Allah'ın katında olduğu belirtilmiştir (Enam 6/59). O kendi gayb hazinelerinden ehil gördüğü kimselere ihsan eder. Mülkün sahibi Odur (Al-i İmran 3/26). Her şey Onun emrindedir (Araf 7/54). Yer, gök, su ve varlıklar Onun emriyle faaliyetini devam ettirir (Hud 11/44). Her şey Onu tesbih eder (İsra 17/44). Tüm insanları ya­ratmak ve diriltmekle, aynı şeyi tek kişide uygulamak Ona eşittir (Lokman 31/28). Hal böyle olunca, Onun katından bir takım ihsanların verilmesi tabii görülür. Kulun Onu hakkıyla bilme yükümlülüğü vardır. Bilenler Onu hakkıyla bilme çabası vermekle yükümlüdürler (Zümer 39/69).

İnsanın beşer olarak üstlendiği önemli bir sorumluluk bulunmaktadır. Bu da İlahî emanettir (Ahzab 33/72, Haşr 59/21). Bu husus Kur'an'da belirtilmiştir. İnkarcı kimse sorumluluğunu kavrayabilmek için Kur'an üzerinde yoğunlaşmakla sorunlarına çözüm bulur. İslâm, Allah'ın kulundan uzak değil, "ona şah damarından daha yakın" (Kaf 50/16) şeklinde ifade edilen bir yakınlıktan söz eder. Bu şuur ve ruh halindeki insan, Allah ile ilişkisini daha düzenli hale getirmenin heyecanını yaşar.

İmanda üst düzeyde olanlar kâmil mümin konumundadırlar. Mümin kendine hedef olarak ahiret mutluluğunu kazanmayı seçmiş ve bunu hayat programına almış, başına gelen olumsuzlukları sabır ve tahammülle karşılamıştır. Böylece hayatın acılı işleri ona acı gelmez. Zira sabır ve şükrederek sevap kazandığını farkındadır. O kendi merkezli değil, başkası merkezli bir hayat sürer, diğer kimselere yardımcı olmak, destek vermek, maddî ve manevî fedakarlıklarda bulunmak gibi bir seçeneği vardır. Hayatı boşuna geçirmeme, onun her anını bulunduğu her türlü şart ve ortamda değerlendirme yolu izler. O sosyal ilişkilerinde affedici ve müsamahalıdır. İnsanlara nasihat ve irşatlar sunar. Kardeşlikte din kardeşliğini önemser. Kalp ve ruhu önemli tutar. İç dünyasını arındırma yolundadır. Ona göre dünya hayatı aldatıcı bir menfaatten ibarettir (Al-i İmran 3/84). O konuşurken kalbin derinliklerinden konuşur. Kalbe doğan bir takım manalar olabilir. Bunları dile getirir. Kalp gözü ile görmek söz konusudur. Bu da nadir kimselere nasip olan bir durumdur. Çevresindeki varlıkları sözlerinde canlandırır. Onlara hitap eder. Onlar adına kendisi onların diliyle onları anlatır. Adeta varlıkların hal dilini anlar. Onları anlayan bir tavırla durumlarını ifadelendirir. Kendilerine tercüman olur.

Varlıkları düşünen, iyi tanıyan ve onlardaki hikmetleri okumayı başaranlar, takvada ileri düzeye gelebilmekte, yaratıklarla ilişkileri fevkalâde olmaktadır. İnanmış insan için bu önemlidir. Pek çok önemli şahsiyette bu anlayış görülür. Allah katında ileri derece ve mertebelere ulaşmışlar, müstesna kimse olmayı başarmışlardır. Aynı kimseler, Allah'ın yarattıklarını da tahkir edici değil, Yüce Yaratıcının var ettiği varlıklar olarak görmüşler, burada güzel denge kurmayı başarmışlardır. Allah'a yakın olmaları mahlukları unutmalarını gerektirmemiştir. Hem iyi kul, kâmil mümin olmuşlar, hem de varlıkları Allah'ın var ettiği mevcutlar olarak değerli bulmuşlardır. Bir yerde onlarla konuşma, onlardaki sır ve hikmetleri anlama çabası vermişler, onlarla diyaloga geçmişlerdir. Bu uygulamaları ile diğer insanlara ders vermeyi, bu yolu izlemeye teşvik etmeyi denemişlerdir. Sonuçta insan hem Yüce Yaratıcıyla ilişkisini ibadetleriyle sürdürmekte, hem de varlıklarla diyalog halinde olmaktadır.

İnkarcılarla Diyalog: İnkarcılarla diyalogda Allah'ın yakın olduğunu sunan, damarlarından da yakın olduğunu ifade eden hatırlatma yapılır. Bu derece yakın diyaloga geçilirken, onlara uyanmaları için ipuçları verilmiştir. Artık onların çaba sarf etmesi gerektiği vurgulanmış, Kur'an'ı inceleme ve anlama, evren üzerinde ibretle düşünmeleri gerektiği hatırlatılmıştır. Hatta kendi varlığını düşünerek şahitlerden hareketle artık aslı esası olmayan, delil ve hücceti bulunmayan inkarı bırakıp, inanmayı kabul etmeleri için düşünce ortamı hazırlanmıştır. Onların gafleti bırakmaları, Allah'tan uzaklaşma değil, Ona yakın olma sürecine girmeleri önerilmiştir.

Âyetlerde putperestlerle diyalog yapılmıştır. İnsanlardan bir kısmı Allah'ın varlığını kabul ediyor, ibadeti putlar aracılığı ile Allah'a yaptığını iddia ediyor, peygamberin peygamberliğini kabul etmiyordu. Kur'an hakkında onun şiir olduğunu iddia ediyorlardı. Kur'an onların sözlerine cevap veriyor,

"Biz peygambere şiir öğretmedik, bu ona yakışmazdı" (Yasin, 36/69)

buyuruyordu. Böylece onun üstün hakikatlerini kabul etme yerine, şiir olma ile ithamlarına cevap gelmiştir.

"En yüce sıfatlar Allah'ındır" (Nahl, 16/60).

"Allah kişinin kalbine ondan daha yakındır" (Enfal, 8/24)

hatırlatması yapılmıştır.

Gaflet içinde yaşayanlara sürekli uyarı yapmak önemli görülmüştür. Allah için amel edenin karşılıksız bırakılmayacağı, mükafatının verileceği belirtilmiştir. Her şeyi mükemmel var eden Allah'ın adaletinin gerçekleşeceğinde şüphe olmadığı, bu nedenle inkar ve isyanın karşılığı olan cezanın verileceği hatırlatılmıştır. İnkarcı insan hiç değilse içinde bulunduğu ve istifade ettiği nimetleri düşünecekken, kişinin bunlara karşı teşekkür borcunun varlığını, nimeti vereni tanımanın gerektiği, nankörlüğün bırakılması icap ettiğini hatırlayacaktır. Geçici dünya zevklerinde kendini kaybederek ebedî hayatı harap etmenin akıllı insan işi olmadığını düşünecektir. İnsan dünyada sı­navda olduğuna göre başıboş değildir. Sonucu başarmak veya kaybetmek olan bir sürecin içindedir. İnsan yaptıklarından hesaba çekileceğini düşünerek hayatını tanzim etmek durumundadır. Aksi halde kötü akıbet onu beklemektedir.

İnkarcının tasarladığı ahireti inkar, hesabı kabul etmeme, dirilişi hesaba katmama onun temel sorunu ve çıkmazıdır. İnançtaki yaşadığı şüphelerini gidermek için din önemli deliller ortaya koymuştur. Bunlar ikna edici, aklı iknaya sevk eden delillerdir. Düşünen insan ortaya konan ibretli hususları tefekkür ederek, inanma imkanı bulacaktır. Dünyada yaşanan haksızlıklar ve mazlumların çektikleri boşa gitmeyecek, yeni bir âlem oluşacak, ahiret âleminde İlahî huzurda toplanan mahluklar üzerinde Allah'ın mutlak adaleti tecelli edecek, adalet yerini bulacak, mazlumlar hakkını alacaktır. Bu konular tekrarlanarak anlatılmış, yaşanan hayattan misaller verilmiş, vurgu yapılmış­tır. Böylece inkar eden kimsenin aklını kullanması, hadiseler üzerinde düşünmesi istenir. Dünya hayatında yaşayanlardan ibret alarak ahiretle kıyaslama yapacak adaletin gerçekleşmesinin düşünülemeyeceği bir gerçektir. Bir sistemin haksızlıklara, başıboşluğa dayalı olarak yaşayamayacağı anlaşılır. Delillerde İlahî adaletin tezahür edeceği açıklığıyla ortaya konur. Bu deliller inkardakileri düşünmeye sevk edecektir.

İnkarda temel düşünce nefse uyma, Allah'ı tanımamaktır. Bunlara eserin müessirsiz olmadığı, kainattaki tüm varlıkların var eden bir var edicinin varlığına delil olduğu şeklinde hüccet getirilir. Genelde varlıklardan hareketle düşünme süreci geliştirilir ve bunların düşünülmesinin yüce var edicinin varlığını haber veren deliller olduklarına dikkat çekilir. Var edilenlerin fevkalâdelikleri Onun varlığını kabul etmeye sevk eder.

"Hiçbir şey yoktur ki Onu hamd ile tesbih etmesin" (İsra, 17/44).

İnkara düşenler tefekkür etmeyen, aklını kullanmayan, varlıklardaki incelikleri kavramayan kimselerdir. Bunların düşünmeyi başlatabilmesi için sorular sorması gerekmektedir. Nereden geldiği, nasıl geldiği, kimin var ettiği, nereye gideceği sorularına cevap araması önemlidir. "Ben kimim?" sorusu, hiç değilse kendisinin inceliklerini düşünmesine yardımcı olacaktır. Buradan hareketle Yüce Yaratıcının varlığını, Onun kullarına vahyini melekleri vasıtasıyla, kitaplar şeklinde peygamberlerine ulaştırdığını düşünecek, karşılığın, yani mükafat ve cezanın gerekli olduğunu kabul edecek, ahirete, sevap ve cezaya inanacaktır.

Hz. Peygamberden sonra ondan daha ehil ve peygamberlik görevini ondan daha iyi yapabilmiş birisinin ortaya çıkmadığını düşünecek, onun peygamberliğini kabul edecektir. Diğer mucizeler yanında Kur'an mucizesini tefekkür edecektir. İnkarcı kimse bunu düşünerek Kur'an'ın icazını, ondaki mükemmelliği, tefekkür ederek onun Yüce Yaratıcının kelamı olduğunu kabul edecektir. Bu bir yerde Kur'an'la diyalog sonunda gerçekleşecektir.

Kişi varlıklar içinde insanın ayrı bir yeri ve değerinin olduğunu tefekkür edecek, dünyadaki sonsuz nimetlerin ona hizmet ettiğini, dünyanın harap edilip ahiretin başlamasının da onun amellerinin karşılığını görmesi için gerçekleşeceğini düşünecektir. Sonuçta insan, kendi önemini kavrayacak, inkar değil inanç yolunu seçecektir. Amellere karşılıklarının verileceği bir âleme inanan insan, oradaki güzel karşılığı elde edebilmek için dünya hayatını orayı kazanma yolunda geçirecektir. Yüce Allah bol karşılık, güzel mükafatlar vereceğini vaat etmiştir. Onun sözü gerçekleşecektir. İbadetleri yerine getiren, müminin güzel karşılıklar göreceğine inanan kimse, inkarda ısrar etmez, iman etme yolu izler. Kendisine ibadet edilen yüce Allah duaları kabul etmekte, tüm mahluklarına bol rızıklar vermektedir. Dünyada kullarına bu ikramlarda bulunan Allah Teala, kulun ahirette göreceği nimetleri önceden haber vermiş ve mükemmel olarak belirtmiştir. Öyleyse kul buna ulaşma çabası verecek ve dünya hayatını Yüce Yaratıcının istediği esaslara bağlı kalarak geçirecektir. Aksi halde Ona isyanın sonu şiddetli azapta ceza çekmek olacaktır. Bu nedenle inkarcı kimse bu inceliklerden hareketle inanma çabası verecektir.

İnkarcı insan çevresinde olan kimseleri düşünecek, hayatın sona ereceği, geçici olduğu, insanın dünya hayatında misafir olduğu, bu misafirhanede nasıl kalmak gerekiyorsa öyle kalmayı planlaması önerilir. Taparcasına dünyaya bağlanmak değil, ahiretin hesap edilmesi, o âlemin kazanılması çabası içinde olması öğretilir. Geçici dünyada, baki ahireti kazanmayı planlayacak, bunu dünya hayatında elde edecektir.

İnkarcının düşünmesi gereken önemli bir husus da tüm kutsal kitapların adlarını vererek andığı, kıssalarını anlattığı peygamberlerin şahitliğidir. Bunların tamamının yalancı ve verdikleri haberlerin yalan olması mümkün olamaz. İnsanlık tarihi boyunca beşerden iman edenler onlara uymuş, ulaştırdıkları esasları kabul etmiştir. Bunların tamamının inanç, ibadet, ahlâk, muamele, ahkam, haber, gayb bilgisi, geçmiş ve geleceği, tüm hayatı kuşatan kapsamlı risalet ve nübüvvetlerinin inkar edilmesi mümkün değildir. Bu kadar şahidin tamamının reddedilmesi, yok sayılması, akıl işi değildir. Allah'ın verdiği sözler vardır. O vaatlerinden dönmez, vaadi gerçekleşecektir. O dediğini yapacak, Onun dediği olacak, sonunda herkes amellerinin karşılığını bulacaktır.

Diriliş İnancını Telkin: İlkbaharda bitkilerin canlanışını gören insan, Allah'ın kudretinin büyüklüğünü görecek ve inanmayı tercih edecektir.

"O ol der ve oluverir" (Yasin, 36/82)

ifadesinde verilen haberde olduğu üzere, Allah'ın kudretiyle olan hadiselerden hareketle var eden güce inanacaktır. Tabiatın dirilişi ile insanın ahirette dirilmesi benzetmesi yapılmıştır (Rum 30/50). İlahî kudretin herhangi bir manisinin bulunmadığını kabul edecektir. Zira o acizlikten münezzeh, mutlak kudret sahibidir. Bu kadar hakikatlerden sonra inkarı sürdürenler hakkında

"şirk büyük bir zulümdür" (Lokman, 31/13)

şeklinde belirtilen hususlar,

"sizin yaratılmanız da diriltilmeniz de, tek bir kişinin yaratılıp diriltilmesi gibidir" (Lokman, 31/28)

esasını getirir. Bu prensipler esas alınarak Allah'a zor bir şeyin bulunmadığını kabul eder. Yaratanın tekrar diriltmeye kadir olduğu belirtilmiştir. Allah'ın rahmetinin eserlerine bakmak emredilmiştir. (Enam 5/149). Bu bakış ve incelemeden hareketle kul Rabbini bulacaktır. Dünyadaki canlılık ahiretteki dirilişi anlamaya yardımcı olacaktır (Rum 30/50). İnkarcı kimse çürümüş kemiklerin diriltilemeyeceğini düşünürken, onun endişelerine, onu ilk yaratanın diriltmeye kadir olduğu cevabı verilmiş, diriliş fikri ısrarla savunulmuştur (Yasin 36/78-9). Kur'an, ahiret ahvalini, azap manzaralarını tasvir eder ve insanın bu haberleri değerlendirmesini istemiştir (Hac 22/1-2). Mutlaka birgün haşrin gerçekleşeceğiile ilgili haberler vurgulanmaktadır (Nisa 4/87).

İnanç dünyasına hep inkar gözüyle bakma yerine, iman etme yönüyle bakılabilir. Allah'ı inkar yerine, Onu sevme, sevenlerin deneyiminden yararlanma yolu izlenebilir. Kainatta bir intizamın varlığını gören insan, tanzim eden gücün varlığını kabul edecektir. Beşeriyetin sonu yok olmaktır.

"O ölüden diriyi, diriden ölüyü çıkarır. Ölümünden sonra yeryüzünü o diriltir. Siz de kabirlerinizden böyle çıkarılacaksınız." (Rum 30/17-19),

"Kıyametin kopması yalnız tek bir sesledir" (Yasin, 36/53),

"Yalnız göz açıp kapayıncaya kadardır" (Nahl, 16/77)

şeklinde âyetler, kıyametin kopma anını çok canlı anlatır ve insanın bunu göz önünde bulundurmasını ister.

"Göz açıp kapayıncaya kadar, yahut ondan daha yakındır" (Nahl, 16/77)

şeklinde bir anlıktan daha yakın, bir zaman biriminden daha küçük bir vaktin içinde dünya ölecek ve kıyamet kopacaktır. Öyleyse harap olacak bu âlemde, harap olmayacak olan ahireti kazanma yolu izlenecektir. İnanmayan insana yapılan uyarıda

"Biz onu bir damla sudan yarattık da, sonra bize apaçık bir düşman kesiliverir" (Yasin, 36/77)

buyurulur. İnsana kendi Yaratıcısını düşünmek, Yaratana hasım olma değil, Onu dost kabul etmesi emredilmiştir. Kul her şeyin hüküm ve tasarrufunun Allah'ın elinde olduğunu kabul edecektir (Yasin 36/83). Sonuç itibariyle dönüş Allah'ın huzuruna olacaktır. Amel defterlerinin verilmesine kadar (Tekvir 81/10), teferruatı ve en ince ayrıntılarıyla anlatılan ahiret âlemini inkar etmek mümkün değildir.

İnançta ileri düzeydeki insanların nefsine hitap etmesi onun yanlışlıklar yapmasını önleme girişimlerinin bir benzerini inkarcılar da yapabilir. Sonuçta yanlışlıklarını anlayacak ve yanlış işlerinden vazgeçme ihtimali bulunacaktır. Kişiler Kur'an üzerinde düşünerek, âyetlerin vermek istediği fikri kavrayarak istikametini düzeltecektir.

İnanmaya çağrıda kötülerle diyalog yolu izlenmiştir.

"Yaptıkları kötülüklerle sevinen ve yapmadıkları hayırla öğünmekten hoşlanan kimseleri azaptan kurtulurlar zannetme." (Âl-i İmran, 3/188).

Allah'ın kudretinin alameti olan hususları düşünen insan, çekirdekten meydana gelen ağacı, her şeyin yaratılışındaki fevkalâdeliği, bu mükemmelliklerin onu var edenin varlığına delili olduğunu kabul eder. Mükemmel yapılmış sanat eseri, sanatkarın mahir olduğuna delil teşkil ettiği gibi, mükemmel varlıklar da onu var edenin varlığının delilidir. Kainatın iyi incelemesi Kur'an'ın en çok üzerinde durduğu husustur.

O Allah'tan aldığı vahiyle beşeri yönlendirmiş (Necm 53/4), beşere Rabbini tanıtmış, hakikati görmelerini sağlamıştır. Ortaya koyduğu deliller kabul görmüş ve insanlar onun nurunun cazibesinin alanına girmiş, ilgi göstermiş, pek çok yerde hasmı ona dost olmuştur. Onunla insan onur ve şerefini kazanmış, putlara delilsiz ve asılsız yere tapınmaktan kurtulmuştur. Onun mucizeleri ve başta Kur'an mucizesi onu tasdik ettiği gibi, bunlar tevhidin de en büyük delilidir. Tüm delillerle insanın kalp katılığını gidermek, onda yumuşamayı ve inanmayı sağlamak esas alınmıştır.

Meleklerin secde edeceği düzeyde (Bakara 2/34) değerli olan, Allah'ın isimler öğretmesi ile (Bakara 2/31) önem kazanan varlık, daha sonra taştan da katı kalpli hale gelebilmektedir (Bakara 2/74). Taşlar yarılıp içinden su akmakta, nehirler geçmektedir. Kişi bunu insanlarla kıyaslayarak vahdaniyeti kabul eder. Bu düzeyin sağlanması peygamberin getirdiğini kabul etmekle mümkün olmaktadır. Onun getirdiği Kur'an mucizesinin yalanlanması mümkün değildir. Yaş kuru ne varsa onları açıklayan bu kitap (Enam 6/59), hidayet rehberidir. Onun anlattığı kıssalar insanlık tarihinin en özlü yönü ve ana meseleleridir. Geçmiş peygamberin mucizeleri döneminin en önemli vakala­rıydı. Bunlar tevhidin belirgin delilleridir.

Harikalar sunularak insanlara tevhid ulaştırılmıştır. Müşriklerin girişimine rağmen Kur'an'ın benzerinin yapılamaması onun mucizeliğinin delilidir. Onda sunulan insanın geçmişindeki en önemli vakaları özetleyen bilgiler, ancak vahiy yoluyla elde edilebilecek hususlardı. Medeniyet, peygamberler eliyle ve en son peygamber yoluyla sunulmuştur.

Allah'ın yaratıcı gücünü düşünen insan, yaratmanın Ona mahsus olduğunu bilecek, Onun dışında ilah kabul edilip tapılan varlıkların hiçbir şeyi yaratma gücünde olmadığını bilecektir (Hac 22/73). Kur'an Allah'ın yarattığını her şeyin Onun yaratmasıyla varolduğunu haber verir. Onun verdiği bilgiler kesin doğrulardır. Bu deliller karşısında beşer kendi durumunu tefekkür edip inanacaktır.

İbadetin gerekliliği esastır. Mümin olup ibadetlerinde noksanı olanlara özellikle namaz gibi ibadetlerin yerine gelmesi için sabır gösterilmesi emredilmiştir. Maddî ihtiyaçları sürekli yerine getiren kimse dinin nasları yoluyla mükafatı büyük olup külfeti az olan bu kullukları yapmaya teşvik edilir. Bu bir vazifedir. Kul bunu yerine getirmekle yükümlüdür. Ne tür bahane ortaya atılırsa atılsın, bunları değil, ibadetlerin ifasını esas alma yoluna gidilecektir.

İnançla ilgili sorunların tespiti ve giderilmesi insanlık tarihinin temel sorunudur. Kalpte bir takım tereddütler bulunabilir. Bunların giderilmesi, şüphelere meydan verilmemesi gerekmektedir. Vesveselerin bırakılması önemlidir. İnkarcıya örneklerle anlatımla ikna yöntemi uygulanmıştır.

Peygamberlerin ve tüm inananların sundukları açık deliller İlahî kitapların ortaya koyduğu âyetler aklın ürettiği açık delillerden sonra, inkarı meşru gösterecek hiçbir delil bulunmamaktadır. Bu kadar şahitten sonra insanın inkarını sürdürmesine bir anlam vermek mümkün değildir. Fakat inkar da çözüm değildir. Var olanı yok saymak, delilleri yok kabul etmek, şahitleri önemsememek kurtuluş yolu değildir. Allah'ın, meleklerin, peygamberlerin, kutsal kitapların şahitliğinden sonra inkarda ısrar etmek kabul edilir bir tutum olamaz.

Din delillerini ortaya koymuş, peygamberler çağrısını yapmıştır. Müminler bu çağrıyı insanlara ulaştırmakla yükümlüdür. Fertlerin verecekleri karar onların kendini ilgilendirir. Burada yapılacak olan ise diyalogun devam ettirilmesidir. Daha önemlisi de inananla inanmayan diyalogunun kurulması, bunların birbirini muhatap kabul etmeleridir. Diyalogun sürdürülmesi bir çok yararları beraberinde getirmektedir. İnsan kalbinin inkar, gaflet vb. dönemleri olduğu gibi, açıldığı, ferahladığı, kararmaktan uzaklaştığı, bir yerde müteyakkız hale geldiği dönemler olacaktır. Bu durumda kalbin kasvetinin ağırlık ve dışa kapalılığının olduğu dönemde sunulan deliller kabul görmeyecektir. İnsanda açılımın (İnşirah 94/1-2) başladığı, kabule temayülün görüldüğünde deliller kabul edilecektir.

İnsan tereddütlerini atmak, şüphelerinden kurtulmak, kalbini huzurlu inancından memnun hale getirebilmesi için yöntemlerden birisi de insanın kendine dönmesi, bizzat kendi varlığını düşünmesidir.

"Biz insanı en güzel şekilde yarattık" (Tin 95/4-6)

âyeti, insanın en güzel varlık olduğu ve oluşumunun da fevkalâdeliğini haber vermektedir. Kur'an bunu vurguyla belirttikten sonra, inkarcının aşağı seviyelerde olduğu, inananın ise iyi halde olacağına vurgu yapar. Bu durumda insan kötü halden kurtulup iyi hal içinde olabileceği için, imanlı olması, inançsızlıktan kurtulması gerekmektedir. Kişinin inanması, Allah'ın dostluğunu kazanması, inkarı ise azgın düşmanla dost olmaya götüren bir durum olacaktır (Bakara 2/257). İnanç insana kuvvet sağlayacak, Allah'a teslim olma, Ona tevekkül etmeyi, Allah ile sağlıklı yakın ilişki kurmayı temin edecektir. İnsana insan olmayı, Yaratıcısını bilmeyi, Ona dua etme şuurunu vermektedir.

"Duanız olmazsa ne ehemmiyetiniz olurdu" (Furkan, 25/77),

"Bana dua edin size icabet edeyim" (Mümin, 40/60)

şeklinde belirtilen bir kulluk türünü ifade eder.

İnsanda bir çok kabiliyetler vardır, o bunları olumlu yönde geliştirir. Onun bir takım ihtiyaçları vardır. Bunları gidermede şerre değil, hayra yönelir. İnançlı insanın işlediği bir yanlışın bir hata olarak belirlenmesi, iyi işlerinin ise kat kat fazlasıyla, hatta kötülüklerin de iyiliğe değiştirilerek yazılması (Furkan 25/70), onun iman sahibi olmasının getirilerinden yararlanmasını sağlamıştır. İnançsızda ise bu getiriler bulunmamaktadır. İnsan zayıf bir yaratıktır. İnanç ona manevî güç vermektedir.

Kur'an, Karun, Firavun, Nemrut, Ebu Cehil, Ebu Leheb, Haman ve Ebrehe örneklerini müşrik toplumların putperest liderlerinin örneklerinden çoğu kez isimler verir. Bazen onların sözlerini de aktarır. Böylece o yanlış örneklerin tekrar etmemesini sağlamak ister. Bunun güzel bir örneğini Mehmet Akif "Firavunla Yüz Yüze" adlı şiirinde adeta onunla diyalog kurarak anlatır. Böylece tarihle diyalogun örneğini verir. Bunun örneklerini Mevlana'da, İbn Arabi'de görmek mümkündür. Olmuş vakalar anlatıldığı gibi, bazen kurgular yapılır. Sadi Şirazi'nin yaptığı gibi iyi ve kötü örnekleri suna­rak, onları konuşturarak geleceğe modeller çizer. Bu faydalı bir yaklaşım olmalı ki Kur'an ve diğer kutsal kitaplar, hadisler, toplumu yönlendiren şahsiyetler örnekli sunumda insan modelleri seçmişlerdir. Bu yöntemle geçmişteki olmuş, gelecekte olması muhtemel vakalara canlılık kazandırılır. İnsanların meseleleri örnekler ışığında kavramasına imkan sağlanır, kahramanlar belirlenir.

Şüphesiz vakayı takip eden kimse o kahramanlar yerine kendini koyarak karar verecektir. Dış görünüm itibariyle bir hikâye anlatılmaktadır. Fakat işin gerçeği o hikâyenin içeriğinde insana ders veren, ibret olan bir çok olay geçmektedir. Bunlar çoğu kez her insanın başından geçebilecek işlerdir. Bu nedenle insan çoğu kez bir hikâyecik okuduğunu zannetse de, onun içinde kendini bulmaktadır. Kendi ile orada anlatılan veya konuşan kişiyi kıyaslama imkanı bulabilmektedir. Şayet kendi yanlışları varsa kıssada anlatılan kişinin karakteri, davranışları ile okuyucununki uyuşuyorsa, burada birçok faydalı sonuçlar alınacaktır. Kişi aynı kötü akıbetin kendisine de gelebileceğini dü­şünecek, yanlışlarından vazgeçmeye karar verecektir. İyi yoldakileri örnek alma, onları kendine model seçme, bir karşılaştırma yapma imkanı doğacaktır.

Bu nedenle olmalı ki yukarda isimlerini verdiğimiz şahsiyetlerin belirttiğimiz üslubu kullanarak vermiş oldukları eserleri kalıcı olmuştur. Bunlar bu yöntemle toplum gerçeğini yansıtmışlar, kahramanlarını toplumun realitesinden seçmişler, okuyan kimse de bunların imkansızlığı değil, olabilecek vakalar olduğunu kabullenmekte ve kendini onlarla kıyaslama, olayların, başına gelen işlerin kendi başına da gelebileceğini düşünme imkanı bulmaktadır. Anlatılan kıssalar sıradan hikâye olmayıp insanlara önemli öğütler içeren yaşanmış veya yaşanması muhtemel vakalardır. Anlatan şahsiyetin hedefi bu yöntemle insanlara öğüt vermektir. Okuyan ise bunların olmuş veya olabilecek vakalar olduğu kanaatine sahiptir. Sürekli bu kıssadan ne hisse alınabileceği beklentisi vardır.

Kur'an arzularına uyan kimseyi

"hayvan gibi hatta onlardan da aşağıdır" (Furkan, 25/44)

şeklinde değerlendirir. Bu uyarı karşısında insan, insan olmanın onuru içinde olacak, geçici olanlara tapar seviyede bağlanmayacaktır (Enam 6/76). İnancı Kur'an'ın gösterdiği istikamet üzere, Allah sevgisi içinde olacaktır. Mümin Kur'an'la hemhaldir. Onu tanıma, ondan yararlanma, mucizelerini, icazlığını (Bakara 2/23, İsra 17/88) görme yolu izleyecektir.

Kur'an tevhid inancına götüren delilleri sunmuştur. İnsan Allah'ın rahmetinin yer ve gökteki eserlerine bakacak ve buradan hareketle tevhid inancı güçlenecek (Rum 30/50, Kaf 50/6), sonuçta kalbi katılaşmaktan kurtulacaktır (Bakara 2/74).

Şirk inancı geçmişin temel sorunuydu. Peygamberi kabul etmeyen putperestler, ona şair, deli gibi ithamlarda bulunmuşlardır. Onlar da, Hz. Peygamberin bu vasıflarda olmadığını bildikleri halde, bu iddia ve ithamları ortaya atıyorlardı. Kur'an onlara cevap vermiş,

"Rabbinin sana verdiği peygamberlik nimeti hakkı için ne bir delisin, ne de şair" (Tur, 52/29-30)

demiştir. Bu ithamları yanında onun başına felâket gelmesini bekliyorlardı. İnançsızlardan gelen tüm ithamların cevapları verilmiş, onların tasarıları boşa çıkmıştır. Kıyamete kadar gelecek olan tüm inkar girişimleri ve peygamberi suçlama faaliyetlerinin cevabını Kur'an vermiştir. (Tur 52/29-43). Ona şiir öğretmenin gerekmediği belirtilmiştir (Yasin 36/69). Kur'an inkarcıları azgın kesim olarak haber vermiştir (Tur 52/32).

"Yahut Kur'an'ı kendisi mi uydurdu diyorlar? Doğrusu onların iman etmeye niyetleri yoktur" (Tur, 52/33).

İnkarda devam etmek isteyenler farklı, asılsız haberler ileri sürerek, Kur'an ve Hz. Peygamberi ithama kalkışmışlardı Onların bu aleyhteki girişimlerine rağmen kendileri ile diyalog devam ettirilmiş, içlerinden iman edenler olmuş, inancın aleyhine kurulan güçlü tuzaklar geçersiz olmuştur.

İman edip salih amel işleyenler övülmüştür (Tin 95/4). Fakat dalalet ehli olan, hidayetten mahrum kimseler için,

"gök ve yer onlara ağlamaz" (Duhan, 44/29)

ifadesi geçmektedir. Yer, gök ve insan ilişkisi, inanana karşı bu varlıkların tavrı ve inanmayanların vefatı durumunda mahiyet ve keyfiyetinin bilmediğimiz tavır almalar olmaktadır. Bu âyetin ışığında semalar ve yeryüzünün müminle ayrı, kafirle ayrı ilişkisi vardır. Birinin vefatına üzülürken, diğerini de yine yer barındırmakta gökyüzü de ona kubbe olmaktadır. Âyetin sunduğu bu ilişkiyi tefekkürle, insan, inkardan vazgeçip inancı takviye edebilir.

"Onlara afak ve kendi nefislerinde âyetlerimizi göstereceğiz" (Fussilet, 41/53)

âyetine göre, insan kendinde ve tüm varlıklarda tevhidin delillerini bulacaktır. Allah Teala delillerini göstereceğini vaad etmiş ve göstermiştir. Burada esas olan insana gösterilen, açıklığa kavuşturulan bu delillerden yararlanmasıdır. İnsanın sahip olduğu lütufların bir kısmı açıktır. Bunları az bir düşünceyle kavraması mümkündür. Bir kısmı ise derin düşünceyle kavranabilecek nimetlerdir. Sonuçta o muntazam varlıkları görecek ve buradan hareketle Yüce Yaratıcının varlığını kabul etmek gerektiğine inanacaktır. Bunun gerçekleşmesi için insanın çevresindeki varlıklardaki hayat sistemini, onlardaki işleyiş tarzını görmesi gerekmektedir.

Şu var ki pek çok şahsiyet insanı yetiştirmek için Kelile ve Dimne'nin hayvanlar âleminden ibreti vakalar anlattığı gibi, Sadi Şirazi, Mevlana ve özellikle Bediüzzaman kendi dönemlerindeki bilgiler ışığında eserlerinde ibretli vakalar anlatmışlardır. Şayet bilimdeki gelişmelerin ileri düzeyde olduğu, incelemeler neticesinde varlıklarla ilgili pek çok sistemin varlığının keşfedildiği günümüzde yaşasalardı, eserleri çok daha farklı içerikli ve derunilik anlatan mahiyette olacaktı. Bizim dönemimizde bilimde büyük ilerlemelerin ortaya çıkmasına rağmen bunu insana yansıtıp, bunlar üzerinde düşünerek Allah'ın varlığı ve birliği sonucunu hatırlatma, insan bu yönü tefekkür etmeye yönlendirmenin yeterince yapıldığı söylenemez.

Bilimin verilerinin sonucu şu olabilirdi: Varlıklardaki bu fevkalâde sistem kendiliğinden kurulmuş olamaz Bu varlıklar kendi kendilerine de bu gelişmeleri sistemleri geliştirmiş olamazlar. Tesadüfün ve varlıkların gücünün üstünde gizli bir el bunu düzenlemiş, bu sistemleri oluşturmuş olmalıdır. Bu gizli eli görmemek veya görmezlikten gelmek mümkün değildir. Çünkü varlıkların hayat sistemi sıradan bir sistem değildir. Bunun var edicisi, tanzim ve tertip edicisi yoktur. Bunu ben yaptım diye sahiplenen tek mevcut vardır. O da Allah Teala'dır. Onu yok kabul edip tüm mükemmellikleri rastlantıyla izah etmenin mümkün olmadığı anlaşılmaktadır.

Örneğin evrim nazariyesinde belirlenen gelişmeler sonunda insanın varolduğu düşüncesi İlahî kitapların haber verdiği inançla bağdaşmazken, bilimde bir gelişme olarak insan kanı ile maymun kanının farklılığı, maymun kanının insan kanına dönüşemeyeceği tezi önemli bir cevap olarak savunulmaktadır. Sonuçta insan yaratılmışlardaki sıradan olmayan, maharet isteyen yönleri görüp, bunlardan hareketle Yüce Yaratıcının varlığı sonucuna ulaşacaktır. Kur'an, gece-gündüz, yer-gök, deniz, su, rüzgar, bulut vb. bir çok varlığı anar, bunların insanların yararına sunulduğunu belirtir. Aklını kullanan toplumların bundan yararlanarak tevhid inancını doğrulayan delillere ulaşabileceğine vurgu yapar (Bakara 2/164). Mucize ve kerametler yoluyla gösterilen delillerin dışında, bunlar insanın düşünerek bulabileceği, ulaşması mümkün olan delillerdir. Varlıklardaki sıradan olmayan sistemi görerek, onları meydana getireni tanıma imkanı bulunmaktadır.