Risale-i Nur Açısından Küreselleşme ve Ahlâk

Küreselleşme, hiç kuşkusuz, zamanımızın moda sözcüğü olmasına karşın, anlamındaki muğlaklık hâlâ sürmektedir. Profesör İbrahim Abu Rabi'ye katılarak, bu karmaşık sürece basit bir tanım vermenin¹⁹¹ neredeyse imkansız olduğunu söylemek mümkündür.¹⁹² Yine de bu fenomenin geniş bir tanımını fiilen mesafesiz ve sınırsız bir dünya köyündeki bütün teknolojik, ekonomik ve malî, aynı zamanda siyasal, sosyal ve kültürel süreçlerin tamamı" şeklinde yapmak mümkündür. "Küreselleşme" sözcüğünün kendisi yeni olmakla birlikte, Profesör Mazrui'nin ikna edici üslûpla ileri sürdüğü gibi, "karşılıklı bağımlılığa yönelik fiilî süreçler" yüzyıllar önce¹⁹³, belki de 15. yüzyıldaki Avrupa keşifler çağında başladı. Bu tarihsel kökleri kabul etmekle birlikte, yukarıda tanımlandığı şekliyle, küreselleşme konsepti, en fazla 1960'lardan bu yana bütün insan ırkı için belirgin bir tarzda görünür hale gelmiştir.

Görünüşte durdurulamaz ve kaçınılmaz bir süreç olan küreselleşmenin savunucuları, bu sürecin "teleköy" üzerinde, özellikle ekonomik zenginlik, şeffaflık ve demokrasi bağlamında, önemli olumlu etkilere sahip olduğunu ileri sürmektedirler.¹⁹⁴ Prensip olarak küreselleşme, etkin katılım, sorumluluk, şeffaflık ve insan haklarına saygıyı gerçekleştiren iyi bir yönetimin kurulması çağrısı yapmaktadır. Daha altı yıl önce yalnızca bir düzine ülkede demokratik sistem mevcut iken, şimdi dünya nüfusunun yarısı şu ya da bu şekilde seçimlerin yapıldığı ülkelerde yaşamaktadır. Yakın tarihte, geleneksel olarak münhasıran çıkarları korumak için yapılan savaşların küreselleşme çağında değerleri savunmak için yapılması gerektiği ısrarla savunulmuş, böylece "insanî savaşlar" terimi türetilmiştir.¹⁹⁵

Küreselleşme ayrıca bir "küresel duyu" geliştirmiştir. Dünyanın bir kısmında olanlar diğer kısımlarını da etkilemektedir. Bu süreç coğrafî mesafeleri kısaltmış, insanların seyahatini hızlı ulaşım vasıtalarıyla kolaylaştırmış ve fiziksel farklılıkların elektron -telefon, faks ve internet- aracılığıyla aşılmasına yardım etmiştir. Bilgi ve fikirlerin, geniş ve serbestçe dağılımı, ideolojilerin -empoze edilmesinden çok- ılımlılaştırılmasına vasıta olmuş, böylece insanları bir tarihçinin ifadesiyle "akıl katillerine" tabi olmaktansa kendi başlarına düşünmeye teşvik etmiştir.

Yakın tarihlere kadar küreselleşmenin, büyük ölçüde zengin Kuzey Atlantik ülkeleri tarafından tasarlanan mevcut versiyonunun durdurulamaz ve kaçınılmaz olduğu, dünyanın bütün sosyal, ekonomik ve siyasal sorunlarına kesin cevaplar sağladığı varsayılıyordu. Ancak kısa sürede küreselleşmenin daha çok gelişmiş ülkelerin zenginleşmesine, onların egemenliklerini genişletmelerine ve Müslüman ülkeler dahil gelişmekte olan ülkeleri hegemonyaları altına almalarına yaradığı anlaşıldı. "Ticaret serbestisi" adı altında zayıf ülkelerin ekonomilerinin dışa açıl­ması, bu ülkelerde ekonomik kargaşaya, kitlesel işsizliğe ve çözümü güç sosyal sorunlara yol açtı. Dünya nüfusunun gelişmiş ülkelerde yaşayan yüzde 20'si toplam dünya gelirinin yüzde 82,7'sini alırken, altı milyarlık dünya nüfusunun büyük ölçüde Üçüncü Dünya ülkelerinde yaşayan iki milyarlık kısmı günde bir doların altında gelirle yoksulluk sınırının çok altında bir sefil yaşam sürmektedir. Küreselleşme çağı boyunca gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş ülkelere olan borçları hızla arttı ve özellikle Alt Sahra Afrika'sında kişi başına milli gelir hızla düştü.

Küreselleşme maksimum kâr ve zenginlik biriktirmeye yönelik mücadelelerle yetinmemekte, aynı zamanda değerlere de saldırmaktadır. Böylece günümüzün aşırı derecede materyalist dünyasında ahlâk tahribatını hızlandırmıştır. Evlilik ve aileler artık "kutsal" ve saygı gösterilen kurumlar olmaktan çıktı. Evlilikler artık ne resmileştiriliyor, ne de gerekli görülüyor. Aile, "herhangi bir kabul gören evlilik töreni ya da kaydı bulunmaksızın iki ya da daha fazla insanın bir arada yaşaması" olarak tanımlanmaya başladı. Birlikte yaşayanlardan hiçbirisi "evlilik bağı"nı sürdürmek için ne yasal ne de ahlâkî bir sorumluluk içinde olmadığından, istedikleri zaman çıkıp gidebilmektedir. Bu nedenle iğrenç ve tehlikeli bir kurum olan "tek ebeveyn"lik kurumu yayılmaktadır.

Ekonomik eşitsizlik ve ahlâkî bozulma, bazı ilim adamlarını ve ünlüleri, "günümüz küreselleşmesini kontrol altına alacak ve yeniden şekillendirecek değişiklikler yapılması" çağrısını yapmaya teşvik etti. Aslında bu hareket günlük yaşamda, zengine ve yoksula, büyüğe ve küçüğe, gelişmişe ya da gelişmekte olana yarar sağlayacak ya da en azından zenginlerin hizmetine daha az koşacak ve çok yoksullara daha çok hizmet edecek yeni bir küreselleşme versiyonu talep etmektedir.

Said Nursi, küreselleşmeye tanıklık ve tecrübe edecek kadar uzun yaşamamıştır. Ancak Nursi'nin eserlerinde küreselleşmenin kötü etkilerine karşı insanlığı koruyacak ahlâki yaklaşımları görebiliriz. Nursi'nin birçok şuâsının lafzı ve ruhu kesin olarak bu kötülüklerin iki temel nedenine karşı çıkmaktadır: Aşırı materyalizm ve çabucak zengin olmayı ve değere sahip olmayan ya da değerler karşısında nötr bir toplumu teşvik eden dinsizlik.

Lem'alar, bencillik, hırs ve tamâı kötülemekte ve insanlar arasında birlikte yaşama ilişkisini savunmaktadır. Nursi'ye göre, medenî olmanın özü yalnızca maddî gelişmeleri elde etme değil, daha çok bir toplum halinde yaşamayı öğrenme ve aynı zamanda insan yaşamının örgütlenmesi için sosyal ilişkiler ağının mutlak önemini idrak etmektir. Nursi, Yirmi Dördüncü Lem'ada modern çağda alarm verecek derecede büyüyen aile parçalanması hakkında,

"Şimdiki terbiye-i medeniye perdesi altındaki hayvancasına muvakkat bir refakatten sonra ebedî bir mufarakate mâruz kalan o aile hayatı, esasıyla bozuluyor." demektedir.¹⁹⁶

Dünya piyasası, küreselleşmenin "yeni tanrısı"dır. "Din insanların afyonudur," "Tanrı öldü" ve "Tanrı'nın hakkı Tanrı'ya, Sezar'ın hakkı Sezar'a" gibi sloganların yayılması yoluyla, küreselleşmenin savunucuları, dinin irrasyonel, bağnaz ve daima ilerlemeye karşı olduğunu ileri sürmektedirler. En iyi ihtimalle din sıkı sıkıya kişisel alana hasredilmeli, asla yönetimin temeli olmasına izin verilmemelidir.

Ancak Nursi'nin öğretileri, dinin marjinalleştirilmesi ve işlevsizleştirilmesi hipotezini şiddetle reddetmektedir. Nursi'ye göre, modern dünyadaki yaygın "hayvanlaşma"dan, kesin olarak bu dinsiz duruş ve yaygın "piyasaya tapınma" eğilimi sorumludur. Risalelerin birçok yerinde Nursi, dinin mutlak önemini ve kâinatın şeriksiz yaratıcısı olan Cenab-ı Hakkın üstünlüğünü vurgulamaktadır. Risaleler bu kâinatın "çılgın" insanlarını "kendilerine gelmeye" davet etmekte ve bu "vahşilikten" onları kurtarıp onlara huzur verecek tek kaynağın "evsaf-ı celâl ve cemâle, nihayetsiz kudret ve hikmete mâlik bir"¹⁹⁷ Allah olduğuna inanmaktadır.

Fancis Fukuyama'nın tartışmalı eseri The End of History and the Last Man'in (1992) yayınlanmasından bu yana, gittikçe artan oranda "modern medeniyetin Batı medeniyeti olduğu ve Batı medeniyetinin de modern medeniyet olduğu" ileri sürülmeye başlanılmıştır. Bu sav doğal olarak dünyayı birbiriyle uyumsuz iki ana parçaya ayırmaktadır: "Medenî Batı" ve özünü İslam âleminin oluşturduğu "Gayrımedenî Geri Kalan Dünya." Dogmatik, şiddet yanlısı ve önyargılı olarak algılanan İslam, geçmişte ve bu küreselleşme çağında ilerlemenin önündeki yenilmez bir engel olarak görülmektedir. Bu görüşe göre İslam, mesajını kılıçla empoze etmeyi arzulamaktadır ve bu nedenle er ya da geç Batı ile çatışmaya girmesi kaçınılmazdır.

Risalelerde İslam, bütün çağların insanlarına rahmet olarak gönderilen hoşgörülü ve barışçı bir din olarak sunulmaktadır. İslam seçkinci olma iddiasında olmadığı gibi, kendisini başkalarına güç yoluyla empoze etme arzusu da taşımaz. Her şeyden önce Kur'ân, Kafirûn Sûresi, 6. âyette,

"Sizin dininiz size ve benim dinim bana."

buyurmaktadır. Risaleler, Müslümanların altın çağ boyunca diğer medeniyetlerle karşılıklı etkileşim içinde olduğunu ve onlardan yararlandığını, bunu modern çağda da yapmaya devam etmesi gerektiğini göstermektedir. Nursi aslında "ehl-i dalâlet ve haksızlık, tesanüd sebebiyle, cemaat suretindeki kuvvetli bir şahs-ı mânevînin dehâsıyla hücumu zamanında," "ehl-i hak tarafındaki ittifak ile bir şahs-ı mânevî çıkarıp, o müthiş şahs-ı mânevî-i dalâlete karşı hakkaniyeti muhafaza ettirmek" üzere birleşmeye çağırmaktadır.¹⁹⁸ Yirminci Lem'ada Nursi, farklı İslamî gruplar arasında ve diğer bütün inananlarla uyum ve karşılıklı anlayış çağrısını yansıtan şu "müthiş," "elîm" ve "fecî" suali sormaktadır: