abes : anlamsız, boş, faydasız
adem : hiçlik, yokluk
âhir : en son
beka : devamlılık, kalıcılık
cem : toplama, birleştirme
ciğer-şikâf : ciğer yaralayan
cihet-i fark : farklı yön, taraf
deveran-ı umumî : genel dönüş, akış; birinin diğerine sebep zannedilecek biçimde iki şeyin devamlı bir şekilde var ve yok sanılması
emel : arzu, istek
Hakîm : herşeyi hikmetle, belli gayelere yönelik olarak, mânâlı, faydalı ve tam yerli yerinde yaratan Allah
hayat-ı âlem : kâinatın hayatı
hayat-ı külliye : küllî hayat; bütün fertleri içine alan kapsamlı hayat
hicran-ı ebedî : sonsuz ayrılık acısı
ihtilâf : farklılaşma, birbirine uymama
ihtizaz : sarsmak, harekete geçirmek, titretmek
inkişaf : açılma, meydana çıkma, zâhir ve âşikar olma
intizam : disiplin, düzen
irşad : doğru yol gösterme
istidâdât : kabiliyetler, yetenekler
ittisal : bağlanma; bağlantı, ilişki
kelâm : ifade, söz
kelâm-ı âlî : yüce, yüksek söz, ifade
kemâlât : faziletler, iyilikler, ahlâk ve huy güzellikleri
kıyas-ı mürekkeb ve müteşa’ab : ikiden fazla mukaddemden (öncül) meydana gelen kıyas
kuvve-i hayatiyesi : hayatî gücü
lâakal : en azından
metalib : talep olunan, istenen şeyler, istekler, arzular
mezâhir : aynalar; bir şeyin göründüğü yerler
muhakeme : değerlendirme, tartma
mukaddeme : başlangıç
musallat etme : sataştırma, iliştirme
mühmel bırakmak : ihmal etmek
mütecellî : tecelli eden, görünen yansıyan
mütekellim : konuşan
netice-i vahide : tek bir netice
nübüvvet-i mutlakanın mebhasi : mutlak peygamberlik; peygamberliğin insanlık için zorunluluğunu ispat eden bölüm
saâdet-i ebediye : ebedî saadet; sonsuz mutluluk
Sâni : herşeyi mükemmel bir san’atla yaratan Allah
şehadet : şahitlik etme (burada kastedilen “Ve eşhedü enne Muhammeden Resûllah” cümlesidir)
tarih-i tabiî : tabii bir tarih; yaratılış, oluş tarihi
tecerrüd : yalnız olma, tek kalma
tekmil : tamamlama, mükemmelleştirme
tenasül : üreme
tenâtüc : neticelendirme
tenbih : ikaz, uyarı
teselsül : zincirleme devam etme, ard arda gelme
tesmiye : isimlendirme
ulviyet : yücelik, ulvîlik
usûl : esas, kural
usul-ü müteaddide : çeşitli metodlar, yöntemler
vahdet : birlik
yad edilme : anılma
zikretmek : anmak, belirtmek
zîr-ü zeber : altüst, karmakarışık, darmadağın
belâgat : sözün düzgün ve kusursuz şekilde, hâlin ve makamın icabına göre söylenmesi
cesîm : büyük
çendan : gerçi, her ne kadar
dimağ : beyin
esalib : üsluplar, ifade tarzları
farazâ : sözün gelişi, söz gelişi, farz edelim ki
hariciyat : dış dünyadaki şeyler, gerçekler
hissiyat : duygular, hisler
îcâz : özlü söz söyleme; meramı en kısa ifadeyle anlatma
icmal : özetleme
in’ikâs : yansıma, aksetme
istilhak (etsin) : kendine almaya, kendine katmaya çalışsın
iştibak : karışıklık; birbirine geçme
itizar : kusurunu bilerek özür beyan etme, kusurunu beyan edip af dileme
kavânin : kanunlar
keennehu : sanki odur, hemen hemen odur
kelâm : ifade, söz
kütüb-ü sâlise : üçüncü kitap, üçüncü makale (Muhâkemât’ın üçüncü makalesi)
maâni-i müteselsile : zincirleme, peş peşe gelen mânâlar
mesîl-i garaz : hedefin, maksadın mecrası, akıntı yatağı
mezc etmek : kaynaştırmak, bütünleştirmek
muğlâk : kapalı, zor anlaşılır
muhâkî : benzer
mukaddeme : başlangıç
müstekar : varılıp durulan yer, karargâh, son menzil
müşakil etmek : şeklen benzetmek
müşevveş : dağınık, karışık, düzensiz
müteanika : birbirinin boynuna sarılmış
mütenasika : bir düzen içinde, tertipli; birbirine uygun, insicamlı
mütenevvia : çeşit çeşit
müteşa’ib : budaklara, kollara ayrılmış
müteşâbike : ağ gibi, birbiri içinde ve birbiriyle beraber
nesep : soy, şecere
nizamsız : düzensiz
san’at-ı hayaliye : hayal san’atı
sedad : sapmadan ilerleme
selaset : sözün akıcılığı, ifadedeki ahenk, kolaylık ve akıcılık s)
semerat : meyveler, neticeler
şakirtlik : talebelik, öğrencilik
şe’n : hâl, özellik, nitelik
şecere : ağaç
şecere-i hakikat : hakikat ağacı
tafralık : kendini olduğundan değerli gösterme, yüksekten atma
tağyir etme : başka bir şeyle değiştirme
tasavvurat : tasarılar, düşünceler, hayaller
tasvir etme : anlatma, ifade etme, şeklini çizme
tecellî etme : belirme, görünme
tecessüm : cisimleşme, cisim hâlinde belirme
tederrüc : derece derece ilerleme, derecelenme
temaşa etmek : bakma, seyretme
temessül : görünme, belirme
temeyyüz : seçkin olma, benzerlerinden farklı ve üstün olma
tersim etme : resimleme
tevakki : çekinme, sakınma, korunma
urûk : kökler, damarlar
veled : çocuk, evlad
ahkâm : hükümler, esaslar
belâgat : sözün düzgün, kusursuz şekilde hâlin ve makamın icabına göre söylenmesi
binaen : bu sebepten, buna dayanarak
cem : toplama, bir araya gelme
darb-ı mesel : meşhur söz, atasözü
delâlet etmek : delil olmak, işaret etmek
fenn-i beyân : belâgat ilminin bir dalı (teşbih, istiâre, mecaz, kinâye gibi konularından bahseder) (beyan ilmi)
fer’ : şube, kol, dal
fürû : dallar, kollar
gaflet etme : farkına varmama; önemsememe
garaz : gaye, hedef, maksat
haml etme : yükleme
hasılat : herhangi bir işten elde edilen şeyler, gelir, kazanç, kâr
hâsiyet : özellik, hususiyet
hüsn-ü istimâl etme : güzel ve yerinde kullanma
ictimâ : toplanma, bir araya gelme
ifrağ etmek : bir şekil ve keyfiyete sokmak
ilm-i beyan : beyan ilmi (belâgat ilminin, hakikat, teşbih, istiâre, mecaz, kinâye kısımlarından bahseden bir bölümü)
istidad vermek : yetenekli kılmak, filiz verecek tohumlar hâline getirmek,
kelâm : söz
kesret : çokluk
kıssa : ibretli hikâye
kıssa-i Mûsâ : Hz. Mûsâ’nın (a.s.) hikâyesi
kuvve-i nâmiye : büyüme, gelişme kuvveti
maânî : mânâlar, anlamlar
mahşer : toplanma yeri
me’haz : kaynak; bir şeyin çıkarıldığı, alındığı yer
mehasin : güzellikler
mekatı’ : makta’lar; sözlerin sonları
mezaya : meziyetler, üstün özellikler
mutazammın : içine alan, kapsayan
muvazenet etme : dengeye getirme dengeleme
nâfi : faydalı, yararlı
nefrin : nefretler, lânetler; beddua
Rabb-i İzzet : izzet, şeref sahibi Cenâb-ı Hak
sâhir : büyüleyici, etkileyici
secde ber zemin-i hayret ve muhabbet etmek : hayranlık ve muhabbet zemininde secde etmek
seherâ : sihirbazlar (söz san’atının ustaları)
suver-i müteaddidede : bir çok şekillerde
tayin etmek : atamak, bir vazife için görevlendirmek
tazammun : içine alma, içerme
telvih : ince işaret; kinaye şeklinde açıklama; asıl mânâ ile kinaye yoluyla kastedilen mânâ arasındaki vasıtaların çok olduğu kinaye türü
vech : yüz
vücuh : vecihler, yönler
vücuh-u muhtelife : çeşitli yönler, yüzler
yed-i beyzâ : beyaz, parlak el [Hz. Mûsâ’nın (a.s.) bir mu’cizesine telmih var; Hz. Mûsâ’nın eli mu’cize olarak nur saçardı]
yed-i beyza-i mu’cizü’l-beyanıyla : Hz. Mûsâ’nın (a.s.) beyaz eline benzeyen mu’cizeli açıklamasıyla
zahirperest : dış görünüşe ehemmiyet veren, hakikati görmeyen
zülâl-i belâgat : tatlı su gibi olan belâgat