bedevî : çölde yaşayan, göçebe
bedihî : ap açık, aşikâr
birader-i vicdan : vicdan kardeş
cehl : cahillik, bilgisizlik
delâlet etme : delil olma, işaret etme
evvel-i menazil : ilk konaklanan yerler; kitabın ilk bölümlerinde yer alan başlıklar
fen : bilim
fezleke : hülâsa, özet
fünun : fenler, ilimler
hakaik : gerçekler; gerçek mahiyetler, asıl ve esaslar
hakikat-i İslâmiyet : İslâmın hakikati
hal-i âlem : dünyanın şu hâli
hüsn-ü isabet : güzel bir şekilde ve doğru bir tarzda
ıttıla-ı tam : bir konuyu tam mânâsıyla anlama, kavrama
irşad : doğru yol gösterme
istimal : kullanma
kaide : kural, prensip
kelâm : ifade, söz
kelâm-ı vahid : bir tek ifade, söz
keşmekeş : karışıklık
makale-i ûlâ : birinci makale
malûm : bilinen, belli
mavera : bir şeyin gerisinde, arkasında veya ötesinde bulunanlar
mazi : geçmiş zaman
meclis-i âliye : yüce meclis
meçhul : bilinmeyen
medenî : şehirli
meleke : kabiliyet, beceri
mevki-i münasip : uygun konum
mezkûr : anılan, sözü geçen
muhafaza : koruma, saklama
muhakeme etme : değerlendirme, bir konu hakkında çok yönlü değerlendirmeler yapma
mukaddemat : başlangıçlar
Mukaddemat-ı İsnâ Aşer : Muhakemat isimli eserin ilk bölümünde yer alan ve on iki mukaddemenin bulunduğu “Birinci Makale” bölümü
muvazene : karşılaştırma, dengeye getirme
münbit : verimli, bereketli
müntehabat : seçilen ve belirlenen bölümler
mürur-u zaman : zamanın geçmesi
müsademat : çarpışmalar, müsademeler
müsademe : çarpışma
müstakbel : gelecek zaman
müşavere : istişare etme, danışma
mütefavit : çeşitli, farklı farklı
mütehassıs : ihtisas sahibi, uzman
mütekellim : konuşan
nazar : bakış, dikkat
nazarî : teorik
neam, lâ : evet, hayır. “doğru; fakat, meselenin içinde senin hatırına gelmeyen şu da var” manasındadır
neam : evet, öyledir
sabıkan : bundan önce
sair : diğer, başka
seyr ü sefer : yolculuk
tahfif : hafifletme
telâhuk-u efkâr : fikirlerin birbirine eklenmesi, fikir birikimi
tenbih : ikaz, uyarı
terkik : inceltme
teşkil etme : meydana getirme
türab-ı hafâ : gizlilik toprağı
umur-u mermuze-i gayr-ı mesmua : daha önceden işitilmeyen ve çeşitli işaretler yoluyla aktarılan işler, durumlar
vehim : zan, şüphe, kuruntu
vücut : varlık
zemin : yer
âdât : âdetler, alışkanlıklar
âdi : basit, sıradan
ahval : hâller, durumlar
ahval-i beşer : insanoğlunun halleri
Asr-ı Saadet : Peygamberimizin (a.s.m.) yaşadığı dönem, mutluluk asrı
bahr-i bîkerân : okyanus misâli uçsuz bucaksız olan deniz
besatet : basitlik, sâdelik
beşer : insanlık
çendan : gerçi, her ne kadar
desais : desiseler, hileler
ehl : topluluk, cemaat
ehl-i meder ve medeniyet : yerleşik hayat tarzı ile yaşayan şehirliler
ehl-i veber ve bâdiye : çölde sürekli hareket halinde yaşayan insanlar
evham-ı zamaniye : içinde yaşanılan zaman diliminin yönelttiği vehimler
fen : bilim
fünun-u hakikiye : hakikî ilimler
harikulâde : olağanüstü
hayalât-ı muhîtiye : yaşanılan çevrenin insanda oluşturduğu hayaller
inkıta’ : kesintiye uğrama
istidad-ı beşer : insanoğlunun yetenekleri, becerileri, kabiliyetleri
kıyas etme : karşılaştırma
kıyas-ı hâdi-i müşebbit : aldatıcı ve ayak kaydırıcı kıyas
kifayet etme : yeterli olma
küre-i zemin : yerküre, dünya
mahsus : has, özel
mazi : geçmiş zaman
mebâdi : temel prensipler, ilk unsurlar, alt yapı
meclis-i vahid : tek bir meclis
medeniyet : medenilik, şehirlilik
mefkud : elde bulunmayan, kaybolmuş olan
muhit : yer, mekân, çevre
mübareze etme : karşı koyma, çarpışma
müfettiş : teftiş eden, denetleyici
müstakbel : gelecek zaman
müşavere etme : istişare etme, danışma
mütehammil : tahammül eden, dayanan
nâsır : yardımcı
nazar : bakış, dikkat
neam : evet, öyledir
nefs-i beşer : insan, insanın kendisi
nevâmis : kanunlar
nev-i beşer : insanlık
nur-u nazar : gözün nuru nüfus
nüfuz : etki, tesir
nümüvv : büyüme, gelişme
ömr-ü tabiî : tabiî ömür
saltanat : egemenlik, hâkimiyet
semere verme : güzel neticeler ortaya çıkarma
şeriat : İlâhî kanunlar; Allah tarafından bildirilen hükümlerin hepsi; İslâmiyet
tanzim etme : düzenleme, nizama koyma
tecellî etme : belirme, yansıma
tecrit etme : soyutlama, sıyırma
tekeffül etme : kefil olma, garanti verme
tekemmül etme : mükemmelleşme, gelişme
tekmil : mükemmelleştirme, geliştirme
telkinat : telkinler; fikir vererek yönlendirme gayretleri
tesettür : örtünme, gizlenme
tesis etme : kurma, yerleştirme
teşekkül etme : meydana gelme
tevessü etme : genişleme, yayılma
ulûm : ilimler
ulûm-u İlâhiye : İlâhî ilimler
umum : bütün
vahîd : tek başına
vukuat : meydana gelen olaylar
zaman ve mekân : içinde bulunulan yer ve zaman
zaman-ı vahid : tek bir zaman
zübde : öz, esas