beşer : insan
cârî : geçerli, cereyan eden
cevher : değerli, kıymetli taş
derc olmak : içine yerleştirilmek
dest-i inayet : yardım eli; İlâhî şefkatin eli
eda : yerine getirme
emr-i mânevî : mânevî emir
farz : Allah’ın kesinlikle yapılmasını emrettiği şey
farzü’l-kifaye : dinen mutlaka yerine getirilmesi gereken ancak bir kısım insanların yapması ile diğerlerinin üzerinden düşen görev
fehmetmek : anlamak
fünun : fenler, bilimler
gaflet : dalgınlık, dikkatsizlik, duyarsız olma hâli
hâcet : ihtiyaç
hasıl olmak : meydana gelmek
hâşâ : kesinlikle öyle değil
hayse beyse : “Öyle mi, böyle mi?” diye tereddüt
hikmet-i İlâhiye : Allah’ın herşeyi belirli gayelere yönelik olarak, mânâlı, faydalı ve tam yerli yerinde yaratması
hilkat-i âlem : âlemin yaratılışı
ifrat : aşırılık, gereğinden daha fazla olma durumu
imtisal : emre uyma, boyun eğme; işe sarılma
istidadat : istidatlar, kàbiliyetler, yetenekler
istitraden : asli mevzudan olmayan, tamamlayıcı unsur olarak
iştibak : birbirine geçme, ağ, örgü
itaat : emre uyma, boyun eğme
kaide : kural, prensip
kaide-i taksimü’l-a’mâl : işbölümü kuralı, prensibi
kanun-u tekemmül : tekemmül kanunu, olgunlaşma, kemâle erme kanunu
levazım-ı mütenevvia : çeşitli ihtiyaçlar, gereçler
mahiyet : asıl özellik, nitelik
mesail : meseleler
mugalâtacı : safsatacı, demagog; aldatmak maksadıyla yanıltıcı sözler söyleyen
muhteviyat : içerik, içindekiler; kitabın içinde yer alan konular
mukaddeme : başlangıç
muktazi : gerekçe, gerektirici sebep
mündemiç : kapsayan, içine alan
müracaat etmek : baş vurmak
mütehassıs : ihtisas sahibi, uzman
müyûlât : meyiller, eğilimler
nisbet : oran
saadet-saray-ı kemâlât : mükemmelliğin mutluluk sarayı
sanâyi : san’at; endüstri
Sani-i Zülcelâl : herşeyi san’atla yapan büyüklük ve haşmet sahibi Allah
şeriat : Allah tarafından bildirilen hükümlerin hepsi, İslâmiyet
şeriat-ı hilkat : yaratılış kanunu
taksimü’l-a’mâl : işbölümü
tatbik-i hareket : hareketini uydurma
tefrit : tersine aşırılık, gereğinden daha az, aşağı olma durumu
tefsir : açıklama, yorum; Kur’ân-ı Kerimi mânâ bakımından açıklayan, yorumlayan kitap
telif olunan : yazılan, kaleme alınan
terakkî : ilerleme, yükselme
üssü’l-esas : sağlam temel; temelin temeli
zahirperest : dış görünüşe ehemmiyet veren, dışa yansıyan yönlere göre hüküm veren
zekât : kırkta bir veya onda bir
amel etmek : iş görmek, davranmak
amel : çalışma, işleme
âmm : genel bir mânânın bütün fertlerini kapsayan lâfız
cehennem-i cehl : cehalet cehennemi
cinan-ı ulûm : ilimlerin cennetleri; ilim bahçeleri
dâhil olma : içerisinde olma
dâvâ : iddia
delâlât-ı selâse : üç delil; mantık ilminde kullanılan üç çeşit delil. Delâlet-i mutâbıkiye, delâlet-i tazammuniye, delâlet-i iltizâmiye
delâlet etmek : delil olmak, işaret etmek
evamir : emirler, kanunlar
fakih : fıkıh (din, şeriat) ilminin üstadı, fıkıh âlimi
fen : bilim dalı
gayr-ı müslim : Müslüman olmayan
hâs : tek bir mânâ için kullanılan lâfız ve belirli bir fert için kullanılan isim
hâtime : sonuç, son bölüm
hırs-ı kâzip : aldatıcı hırs
hikmet : ilim ve fenler, felsefe
hilkat : yaratılış
hüccet : delil, kanıt
iktiza etmek : gerektirmek
imtisal etmek : emre uymak, yerine getirmek
istidat : kàbiliyet, yetenek
itab : kınama, azarlama
kanun-u İlâhî : Allah’ın koyduğu kanun
mahmul : yüklem; mantıkta müsned’e denir. Meselâ, “insan nâtıktır” cümlesinde “nâtık (konuşan)” mahmuldür; insan mevzudur
medet : yardım
mesail : meseleler
mevzu : mantıkta hükmün konusu, öznesi
meyl : eğilim, istek ve arzu
meylü’t-tefevvuk : başkalarından üstün olma meyli, eğilimi
muazzeb olma : azap görme, eziyet çekme
mukarrer : kesinlik kazanmış, istikrar kazanmış, karar kılmış
müfessir : Kur’ân’ı tefsir eden, yorumlayan kimse
müsellem : doğruluğu şüphesiz kabul edilmiş
müstehak : hak etmiş, lâyık
mütehassıs : ihtisas sahibi, uzman
nâkil : nakleden, aktaran; bir bilgiyi aktaran
nefs-i şeriat : şeriatın kendisi, esası, aslı
re’s-i riya : riyanın başı, kaynağı
sair : diğer, başka
selef : önceki; bir makam veya mevkide önce bulunan ve yerine geçilen kimse
su-i istimal : kötüye kullanma
şeriat : Allah tarafından bildirilen hükümlerin hepsi, İslâmiyet
şeriat-ı fıtriye : Allah’ın yaratılışa koyduğu, bütün varlıkların tâbi olduğu kanunlar
taksimü’l-a’mâl : işbölümü
taksimü’l-mehasin : güzellikleri, iyilikleri paylaşma
tasavvur : düşünme, zihinde şekillendirme, hayalde canlandırma
tefrikü’l-mesai : mesailerin düzenlenmesi, iş taksimatı, çalışma programı
tefsir : açıklama, yorum; Kur’ân-ı Kerimi açıklayan, yorumlayan kitap
teşrihat-ı saire : diğer araştırma ve incelemeler (hükmün doğru veya yanlış olması gibi meseleler)
tevellüd etme : doğma, meydana gelme
tufeylî : asalak, yardımcı unsur olarak dışarıdan alınan mesele
veçh-i mâ : herhangi bir yön, şekil
veçh-i rıza : rıza yönü, rıza yüzü
zayi etmek : kaybetmek, boşa çıkarmak