"Maârîzu'l-Kelâm" ve "Müstetbeâtü't-Terâkib" ne demektir?

Değerli Kardeşimiz;

"İlm-i belâgatte 'maârîzu'l-kelâm' ve 'müstetbeâtü't-terâkib' tabir edilen mânâ-yı maksuttan başka, işarî ve remzî mânâlarla Hulefâ-i erbaa ve beşinci halife olan Hazret-i Hasan'a (r.a.) işaret ediyor, gaybî umurdan birkaç cihette haber veriyor."(1)

Maârîzu'l-kelâm: Edebiyatta birden fazla manası olan bir kelimenin, en uzak manasını kastetmelerdir.

Müstetbeâtü't-terâkib: Edebiyatta söze, kelama tabi olan manalar demektir. Yani sözdeki telvihat ve telmihat ve söz söylerken arasında işaretle anlatmalar, bu söz sanatını ifade ederler.

Burada Üstad Bediüzzaman hazretleri, Kur'anda ifade edilen sırat-ı müstakimin sahipleri olan nebiler, sıddikler, şehitler ve salih kimseler ile ilgili فَاُولٰۤئِكَ مَعَ الَّذِينَ اَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاۤءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ اُولٰۤئِكَ رَفِيقًا ⁽"İşte onlar, Allah’ın kendilerine pek büyük nimetler bağışladığı peygamberler, sıddıklar, şehidler ve salih kimselerle beraberdirler. Ne güzel arkadaştır onlar!” Nisâ Sûresi, 4:69.) ayetini verdikten sonra, Müstetbeatü't - terakib kaidesiyle güzel bir yorum getirir. Yani Nebiler ifadesinden dolaylı maksad Hz. Muhammed (a.s.m)dır. Sıddiklerden imai maksad ise, Sıddık ünvanıyla meşhur olan Hz. Ebubekir-i Sıddık (r.a)'dır. Şehidlerden telmihi maksad ise, şehid olan Hz. Ömer (r.a), Hz. Osman (r.a) ve Hz. Ali (r.a)'dır. Salih kimselerden işari maksad ise Hz. Hasan (r.a) kast edilmiştir.

"Kendilerine in'âmda bulunduğun kimselerin yolu." (Fâtiha, 1/7)

"İşte onlar, Allah'ın kendilerine pek büyük nimetler bağışladığı peygamberler, sıddıklar, şehidler ve salih kimselerle beraberdirler. Ne güzel arkadaştır onlar!" (Nisâ, 4/69)

Yukarıda verilen bu ayetler birbirlerinin tefsiri ve izahı sadedindedir. Çünkü Fatiha'da geçen "Kendilerine in'âmda bulunduğun kimselerin yolu." ifadesinin izahında "sırat-ı müstakim sahipleri kimlerdir?" sorusuna cevap arama ihtiyacı hasıl olmuştur. Bu sorunun cevabı ise Nisa suresinin 69. ayetinde izah ediliyor. Ayrıca bu ayetlerin remzi ve işari manaları ve bu manaların makam-ı ebced ve cifir ile başta dört halife ve sahabeye olan işaretleri bu sanatlara güzel bir misaldir.

(1) bk. Lem'alar, Yedinci Lem'a

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü