"Hatta bir zatın hakaik-i hakikiyesi yedi ise, hakaik-i nisbiyesi yedi yüzdür." Ne demektir?

Değerli Kardeşimiz;

Nisbî emirler ve fiiller, kâinatta çoklukla bulunan ve nizamlar arasında ya da kâinatın cüzleri arasındaki kıyasî ve nisbî rabıtalardır. Haricî bir vücudu olmayan, zıddının müdahalesi ile anlaşılan varlık ile yokluk arasında bir keyfiyettir. Bunlara farazî hatlar da denilebilir; yani nisbet kurulduğu zaman anlaşılan şeyler demektir.

Mesela; sıcaklığın sabit bir hakiki mertebesi varken, zıddı olan soğuğun müdahalesi ile binlerce, milyonlarca nisbî hakikatları ve mertebeleri ortaya çıkar. Bu da gösterir ki, kâinatta sabit emir ve hakikattan ziyade nisbî hakikatlar vardır. Nisbî olan bu emirler olmasa idi, kâinatta hiçbir şey anlaşılmaz ve muamma olarak meçhullerden olurdu.

Sıcaklık tektir ama; soğuk işin içine girince sıcaklık birden on, yüz, bin, on bin gibi, binlerce dereceler ortaya çıkıyor. İşte sıcaklığın kendisi tek iken, soğuğun müdahalesi ile binlerce nisbî ve izafî değerler açığa çıkıyor. Bu da hakikatlerin sayısının az iken, nisbî ve izafî yönlerinin çok olduğuna işaret ediyor.

Güzellik bir hakikattir, çirkinliğin müdahalesi ile mertebeler meydana gelir. Hayır da bir hakikattır; bundaki mertebeler de şerrin müdahalesi ile ortaya çıkar. Takva, salih amel, cömertlik, tevazu gibi ulvî hakikatlerin her birinin nice mertebeleri var.

Bu dünya imtihanında, şeytanın yaratılması, nefsin kötülüğü emretmesi ve bunlara mukabil, Kur’an'ın hakikat dersi vermesi, kalb ve vicdanın da ona meyilli olması, insanlar arasında mertebelerin doğmasına sebep kılınmış. Bu bir İlâhî takdirdir, bunun hikmeti ise; cennette insanlar adedince ayrı âlemlerin yaratılması ve her birinde farklı tecellilerin sergilenmesidir.

İnsanın mahiyetinde dercedilmiş olan kabiliyetlere, zıtları müdahale edince, her bir kabiliyetin, binlerce mertebesi ve derecesi ortaya çıkıyor.

Cömertlikte Hatem-i Taî dillere destan olurken, sıradan bir cömert de mertebesine göre sıradan bir makamda kalıyor. Bunun sebebi cömertliğin sabit bir hakikatinin yanında, binlerce izafî hakikatinin ve mertebesinin olmasıdır. Hatem-i Taî’yi diğer cömertlere üstün kılan nisbî halidir. Yani, Hatem-i Taî mesela birisine göre beş kat fazla cömert iken, başka birisine göre on, bir diğerine göre on beş, başka birisine göre de yirmi kat fazla cömert oluyor. Kendisinin hakikî olarak taşıdığı cömertlik sıfatı bir iken, nisbî olarak yüzler, belki binler mertebe cömertliğe sahip olabilir.

İşte bu misal gibi, bir insanın hakiki sıfatları mesela yedi iken nisbî olan sıfatları (diğerlerine nisbeten meydana gelen sıfatları) yedi yüz veya çok daha fazla olabilir.

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü