"Hazret-i Enes’in amcası meşhur Ebu Talha" denmiş, ama Ebu Talha, Enes'in üvey babasıdır. Nasıl anlayabiliriz?

Değerli Kardeşimiz;

Hz. Enes’in babası Malik b. Nadr ve üvey babası Ebu Talha Zeyd b. Sehl her ikisi de Hazrec kabilesinin Neccaroğulları soyundandır.

Bu nedenle, her ikisi de aynı sülaleden oldukları için, Hz. Enes’in üvey babası için Hazret-i Enes'in amucası denilmesi gayet uygundur.

Nitekim Hz. Peygamber (asm), Ebu Talha’yı çok sever, kendi annesinin Medineli olması sebebiyle ona dayı diye iltifat ederdi. (Hakim, Müstedrek, 3/351)

Demek ki, bir kimsenin babasının sülalesinden olan biri için amcası denilmesinin hiçbir sakıncası yoktur.

Bu kısa bilgiden sonra soruya birkaç vecihle şöyle cevap verilebilir:

1. İnsan neseben (soy bakımından) annesi, babası, kardeşi, amcası, teyzesi... gibi akrabaları olmadığı halde bu insanlara anne, baba, kardeş amca, dayı diyebilir.

Rasulullah (asm) neseben annesi olmadığı halde amcası Ebu Talib'in hanımı Fatıma Hatun'a "Annemden sonra annem" derdi.

Mesela kayınvalide, kayınpedere; o kimsenin neseben annesi ve babası olmadığı halde anne ve baba denilebilir. Bunun da dinen bir sakıncası yoktur. Gerçekten babası, amcası, dayısı ve teyzesi olmadığı hâlde bir insan bir adama ve kadına da baba, amca veya teyze diyebilir. Bu da dinen sakıncalı değildir.

Müminler, soy bakımından olmasa da din bakımından birbirlerinin kardeşleri sayılırlar. Bu yüzden bir mümin diğerine "kardeşim" diye hitap eder. Oysa neseben kardeşi değildir.

2. Ümmü Süleym'in evlendiği ve Enes b. Malik'in üvey babası Ebu Talha, aslen Evs ve Hazrec kabileleri gibi Yemenliydi. Dedesi ve babası Evs ve Hazrec kabilelerinin dedeleri gibi, Yemen'den gelip Medine'ye yerleşmişti.

Bu cihetle de -Hz. Peygamber'in (asm) Hazrecten birine dayı dediği gibi- Bediüzzaman da Ebu Talha'ya Enes'in amcası demiş olabilir.(1)

3. Amca kelimesi "amm" kelimesinden gelir. "Amm" kelimesi, şümul, şamil olmak, içine almak gibi manalara gelir. Amca da babalığa şamil ve babalığı içine alan, ihtiva eden gibi bir mana taşır.

Bu yüzden üvey baba da yetim çocuğa babalık yaptığından ve onu babası gibi görüp gözettiği için, baba yarısı amca olarak tavsif edilmiş olabilir. Demek ki, üvey babaya da amca denilebilir.

4. Arapçada bir şeyin var edilmesine, ıslahına, zuhuruna (kuvvetlenmesine, gelişmesine) sebep olana eb / baba denir. Bu açıdan Hz. Peygamber (asm) "Ebu'l-Müminîn" / "Müminlerin Babası, Atası" olarak isimlendirilir. Yani o soyca bütün müminlerin babası olmadığı halde, manen onların atası, babası hükmündedir.

Görüldüğü gibi burada da neseben müminlerin babası olmayan Rasulullah Efendimiz (asm) onların babası olarak isimlendirilmiştir. Çünkü ümmetin var edilişine, ıslahına ve gelişip kuvvetlenmesine sebep olan ilk insan odur.

Üvey babaya da babası gibi çocuğun iman ve İslam üzere yetişmesine, gelişmesine, ıslahına sebep olduğu için baba yarısı görülmekle amca denilebilir.(2)

5. Aynı noktadan hareketle, diğer peygamberlere, İslam âlimlerine, büyüklerine, şeyhlere, haleflerine, fazıl ve kâmil insanlara, bir işin uzmanına, bir şeyin icad, ıslah ve kuvvetlenmesine sebep olanlara da ata ve baba denir.

Baba denilmeye sebep, sevgi, saygı, himaye gibi şeyler de olabilir.(3)

6. Enam suresi 74. ayetinde Hz. İbrahim'in amcası Azer, babası olarak anılmaktadır. Oysa onun neseben babası Taruh'tur. Burada amca = eb / baba olarak anılıyorsa, üvey baba da amca olarak anılabilir. Çünkü o da üvey oğlunu koruma ve kollaması, ıslahı ve yetiştirmesi açısından baba veya baba yarısı amca gibidir.

7. Rasulullah iki amcası Ebu Leheb'e ve Ebu Talibe eb / baba diyordu. Öyleyse öz baba gibi yetim çocuğa babalık eden üvey babaya da amca denilebilir.

8. Çok zengin olan insanlara "Para Babası”, muhtaçlara yardımcı olan cömertlere "Baba Adam" denir. Baba ve dede gibi yaşlılara da yaşlarından dolayı "baba, amca ve dayı" denir. Yine yaşlı, saygı duyulan kadınlara, "Ayşe Ana, Fatma Ana, Hacı Anne" gibi isimler verilir.

Üvey baba da üvey çocuğuna karşı cömertse, baba ve yakın akrabası amca gibi ona yardımcı oluyorsa, saygı duyulan biri ise, ona da baba veya baba yarısı olduğu için amca denilebilir.

9. Araplar konuştukları kimsenin adını bilmiyorlarsa, o kimseye "ey filan kabilenin kardeşi veya kız kardeşi" derler. Oysa o adam veya kadın, bütün kabile içindekilerin soyca kardeşi değildir. Burada ana baba cihetiyle kardeş olmayanlara kardeş denildiği gibi, neseben amca olmayana da bazı sebeplerle amca denilebilir.(4)

Dipnotlar:

1) bk. Ahmet Özel, "Malik b. Enes", DİA, XXVII, Ankara 2013, s. 506- 507.
2) bk. Rağıb el-Isfahâni, el- Müfredât, Mısır ty., s. 7.
3) bk. Süleyman Uludağ, "Baba", DİA, IV, İstanbul 1991, s. 365- 366.
4) bk. Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, terc., Salih Tuğ, İrfan Yayınevi, İstanbul 1980, II, 1109, nr. 1828.

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü