"İlle-i gaiye, dai ve muktazi" ne demektir; aralarındaki farklar ile birlikte izah edebilir misiniz?

Değerli Kardeşimiz;

İlle-i gaiye: Elde edilmesi için çalışılan gaye, maksat ve netice demektir. Üstad'ın tarifi şu şekildedir:

"...Vazifeye terettüp eden maslahatlar, semereler, faydalardır ki, ona 'ille-i gaiye' denilir."(1)

Dai: Kelime olarak sebep ve muktazi demektir. Mesela, yemek yemek, iştihadan gelen bir lezzet, bir iştiyaktır. Onu yemeğe sevk eder. Buna dai denir. İnsanı maksada ve gayeye sevk eden sebep ve vasıtalara da "dai" denir.

Muktazi: Kelime olarak lazım gelme, gerekme gibi manalara gelir. Dai ile aynı manaya gelir.

Muktazi ve dai; sebep ile netice arasındaki bağdır. İlle-i gaiye ise neticedir. Bir başka ifade ile dai ve muktazi, elde etme arzusu; ille-i gaiye ise elde edilmek istenen netice ve maksattır.

"Meselâ, yemek yemek, iştihadan gelen bir lezzet, bir iştiyaktır ki, onu yemeğe sevk eder. (Dai ve Muktazi) Sonra da yemeğin neticesi, vücudu beslemektir, hayatı idame etmektir." (İlle-i Gaiye)(1)

Dipnotlar:

1) bk. Mektubat, On Sekizinci Mektup.

2) bk. age.

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü