"Yüz altmış üç meb’usun imzası ile yüz elli bin lira, o zaman paranın kıymetli vaktinde, aynı o üniversite için vermeyi kabul ve imza ettiler. Mustafa Kemal de içinde idi." Mustafa Kemal'in imzası var mı gerçekten?

Değerli Kardeşimiz;

"Reis-i Cumhura ve Başvekile!"

"Kabir kapısında ve seksen küsur yaşında, birkaç hastalıkla hasta bulunan ve ölüme kendini yakın gören bir biçare garip ihtiyar der ki: Size iki hakikati beyan ediyorum: (...)"

"...Ve Anadolu’daki ehl-i mektep ve ehl-i medrese birbirine yardımcı olarak ittifak etsin diye, vilâyât-ı şarkiyenin merkezinde hem Hindistan, hem Arabistan, hem İran, hem Kafkas, hem Türkistan’ın ortasında, Medresetü’z-Zehra mânâsında, Câmiü’l-Ezher üslûbunda bir darülfünun, hem mektep, hem medrese olarak bir üniversite için, tam elli beş senedir Risale-i Nur’un hakaikine çalıştığım gibi ona da çalışmışım."

"En evvel bunun kıymetini (Allah rahmet etsin) Sultan Reşad takdir edip yalnız binasını yapmak için yirmi bin altın lira verdiği gibi, sonra ben eski Harb-i Umumîdeki esaretimden döndüğüm vakit, Ankara’da mevcut iki yüz meb’ustan yüz altmış üç meb’usun imzası ile yüz elli bin lira, o zaman paranın kıymetli vaktinde, aynı o üniversite için vermeyi kabul ve imza ettiler. Mustafa Kemal de içinde idi. Demek, şimdiki para ile beş milyon liraya yakın bir tahsisat vermekle, tâ o zamanda böyle kıymetdar bir üniversitenin tesisine her şeyden ziyade ehemmiyet verdiler..."(1)

Üstadımız Bediüzzaman Hazretlerinin kendisinin "hayatımın gayesi" dediği ve 55 yıldır tahakkukuna çalıştığı Medresetüzzehra projesi, ilk olarak İstanbul'a geldiği vakitte o zamanki Sultan II. Abdulhamid Han'a Bakanları ve Paşaları vasıtasıyla sunulmuştur. Fakat zamanın sıkıntıları buna mani oldu. Sonra Sultan Reşad'a sunulmuştur. Daha sonra İttihat ve Terakki döneminde bu hedefine tekrar çalışmış, ancak Balkan Harbi ve arkasında I. Cihan Harbi zuhur edince, bu çalışmalar maalesef neticelenmemiştir.

Cihan harbinin bitmesi ve Anadolu, İstiklal Mücadelesini kazandıktan sonra Üstadımız Ankara'ya Meclisin açılışına davet edilmiştir. Muazzez Üstadımız burada da yine Doğu Üniversitesi ve Şark Projesi olarak "Medresetüzzehra" fikrini Meclis-i Mebusana açmıştır. Görüştüğü millet vekillerini ikna edip bir kanun teklifi hazırlatarak Meclise sunmuştur. Bu safhayla ilgili, Meclisin resmi tutanaklarına müsteniden alınmış bilgiler aşağıdadır.

MECLİS KAYITLARI

Bediüzzaman’ın özetlediği Medresetüzzehra ile ilgili teşebbüslerini, Ankara’dan başlamak üzere belgelerle ortaya çıkarmak adına tesbitlerimize TBMM’nden başlayalım.

1923 yılının Şubat ayında Kayseri Milletvekili Alim Efendi^(*) ve 166 arkadaşı Van’da Medresetüzzehra adıyla bir medresenin yapılması için Meclis Başkanlığı’na bir kanun teklifinde bulunur. Bu teklifte Mustafa Kemal ile İsmet İnönü’nün de imzaları vardır.

İfade ve üslûbundan Bediüzzaman tarafından kaleme alındığı anlaşılan ve kendi ifadesiyle 163 mebus tarafından imza edilerek Meclis Başkanlığı’na sunulan teklif şöyledir:

İlk Celse 17 Şubat, Sene: 339 (17 Şubat 1923)

Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaset-i Celilesi’ne

Harb-i Umumî’den evvel Kosova medresesine tahsis olunan yirmi bin altın liradan on yedi bin altın Van’da yapılacak ‘Medresetüzzehra’ ismiyle müsemmâ bir darü’l-ulûm-u İslâmiyeye tahsis edilmişdi. Van Valisi Tahsin Beyin ve aşairin teşebbüsüyle temeli atıldı. Aşair taahhüd ettiler ki, zekâtın bir kısmını o medreseye tahsis edeceğiz.

Hatta zekâtın zekâtıyla iki bine yakın leylî (yatılı) talebe idare edilecekti. Hem de Maliye’nin tasarrufunda olan oranın evkafı da mühim bir yekün teşkil eder. Şimdi ise oraların Ermeni ihtilâl komite menba’ları olan münderis (kapanan) kiliseleri de oranın evkafına mal olmuş. O vakitte öyle bir müessesenin vücuduna esbab-ı mucibe bir ise şimdi ondur. Çünkü o zaman yalnız bir hasm-ı dinî var idi. Şimdi cenuptan, şimalden, şarktan hem de cehalet-i dahilî ile beraber ahlâk ve esasat-ı diniyeyi ifsad eden esbab taaddüt edip halkı kavgaya sevk ediyor. O nazik mevkide ve öyle bir kavimdeki her şey din nokta-i nazarından muhakeme eder. Esasat-ı diniyeyi i’lâ ve takviye eden böyle bir müesseseden başka hiçbir tedbir ciddî semere vermez, verse de muvakkattır.

Binaenaleyh böyle bir müessese-i âliye-i ilmiyenin o havali halkının tahsil-i ilim ve irfanına tahsisi vilayat-ı şarkiyede devletin asayişinde, iktisadiyatında, ahlâkiyatında müessir hayır ve şükran tevlid edeceğinden ve’l-haletü hazihi, bir altun liranın mukabili yüz lira ise ve levazım-ı inşaiye ve sairenin fiyatça eskisine nisbetle birkaç misli tezayüd etmiş olduğundan, bugünkü paranın kıymeti nazar-ı dikkate alınarak bu zir’deki (aşağıdaki) mevadd-ı kanuniyenin kabulüyle, bu emr-i hayrın bir an evvel kuvveden fiile ısdarı mülk ve milletin selâmet ve saadetini gaye-i emele binaen Meclis-i Ali-i Milliye arz ve teklif eyleriz.

1- Van’da [Medresetüzzehra] nâmıyla bir Daru’l-ulum-u İslâmiye inşa ve küşadı (açılması) kabul edilmişdir.
2- Masarif-i inşaiye içün 339 (1923) senesi Şer’iye ve Evkaf bütçelerine yüz elli bin lira ithal edilmiştir.
3- İşbu kanun tarih-i neşrinden itibaren mer’i olacaktır.
4- İşbu kanunun icra-yı ahkâmına Şer’iye ve Evkaf Vekâleti memurdur.
İmzalar.

TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ
1. Dönem, 27. Cilt, 196. Birleşim - Sayfa 419, 21.02.1339 (1923)

2. — Kayseri Mebusu Âlim Efendi ile 166 refikinin, Van’da Medresettüzzehra namiyle bir medrese küşadına dair kanun teklifi (2/671)

REİS — Kayseri Mebusu Âlim Efendi ile 167 refikinin Van’da Medresetüzzehra namiyle bir medrese küşadı hakkındaki teklif-i kanunileri Lâyiha Encümenine.

Bu teklif Meclisin 21 Şubat 1339 (1923) günü 196. oturumunda 2. teklifler başlığı altında görüşülmüş ve kanun teklifleri komisyonuna havale edilmiştir.

Daha sonra, 6 Eylül 1923 (339) tarihinde TBMM Layiha Encümeninde (Komisyonunda) görüşülen teklif “dini esasları yüceltecek ve takviye edecek yüksek bir müessesenin açılması ile ilim ve irfan sahasındaki gelişmelere bir adım teşkil edeceği” belirtilerek Genel Kurulca görüşülmesi uygun görülmüş ve sevk edilmiştir.

Encümen 25/24 numaralı kararı şöyle:

TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ 6/9/339 (1923)

LAYİHA ENCÜMENİ 25 /24 Karar RİYASET-İ CELİLEYE

Van’da “Medresetü’z-zehra” namıyla bir darü’l-ulum-ı İslâmiye inşa ve küşadı ve masarif-i inşaiyesi içün 339 (1923) senesi Şer’iye ve Evkaf büdcelerine yüz elli bin lira idhal edilmesi hakkında Van Meb’usu Haydar Bey ve rüfekasının 17/2/39 (1923) tarihli teklif-i kanunisi Encümenimizce tekrar mütalaa olundu. Teklif-i mezkur mahiyeti esasat-ı diniyeyi i’la ve takviye edecek bir müessese-i alinin küşadı ile ilim ve irfan sahasındaki tekamülata hat ve teşkil edeceğinden şayan-ı müzakere görülmüş olmakla Hey’et-i Umumiyeye (Genel Kurula) arza karar verildi.

Kâtip Mazbata Müdiri namına Layiha Encümen Reisi Hüseyin Yahya Sami Sırrı Emin
Hey’et-i Umumiyeye 9/9/39 (1923)

Şer’iye ve Maarif encümenlerine 12/9/39 (1923)

Bir sonraki aşamada ise Meclis başkanı kanun teklifini Genel Kurul’a sunar ve Genel Kurul’da da kabulünün ardından gündeme alınarak 12.09.1923 günü 2. Dönemin 17. oturumunda Şer’iye ve Maarif komisyonlarına gereği yapılmak üzere gündeme alınarak gönderilir.

TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ
2. Dönem 2. Cilt 17. Birleşim -Sayfa- 37 12.09.1339 (1923)

15. — Karesi Mebusu (sabık) Âlim Efendi ile 111 refikinin, Van’da (Medresetüzzehra) namiyle bir darülfünun inşa ve küşadı hakkındaki teklifin şayanı müzakere olduğuna dair Lâyiha Encümeni mazbatası (2/119) (Şer’iye ve Maarif encümenlerine)

16. — Sivas Mebusu (sabık) Rauf Beyin, saltanatı şahsiyenin ilgasına müsadif Leyle-i velâleti Risaletpenahi olan 12 Rebiülevvel gününün îd-i millî addi hakkında kanun teklifi ve Lâyiha Encümeni mazbatası (2/130)

REİS — Eğer tensip buyurulursa ruznameye alalım. (Hay hay sesleri.)
FASÎH Ef. (Antalya) — Zaten kabul edilmiştir, yalnız merasim kalmıştır. (Kabul edildi sesleri.)
REİS — Ruznameye alındı efendim.

Meclis Genel Kurulu’na sevk edilen kanun teklifi tarihinde, teklif sahibi olan Kayseri Milletvekili Alim efendi’nin milletvekilliği sona erdiğinden teklifin başında imzası bulunan Van milletvekili Haydar bey adına 2. Dönem Meclis Başkanlığına başvuru yapılır. O yüzden bazı araştırmalarda teklifin Haydar bey tarafından verildiği yazılır.

Bu arada dikkat çeken bir diğer konuda 167 olan imza sayısı 2. Döneme devreden bu kanun teklifinde 111 kişiye gerilemiştir. 56 milletvekili imzasını geri çekmiştir.

Bu kanun teklifi, gerekli prosedürler tamamlandıktan sonra 12 Eylül 1923 tarihinde, Eğitim ve Şeriat Komisyonu’na gönderildi ve orada kaldı. Yaşanan hadiseler, Medresetü’z-Zehrâ’nın inşasına bir kez daha geçit vermedi. Komisyon, aradan yirmiyedi ay geçtikten sonra, 29 Kasım 1925’te kanun tasarısını reddetti ve Meclis’e geri gönderdi.

Yapılan oylama neticesi reddedildi. Zaten bunun öncesinde de Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde 3 Mart 1924’te Tevhid-i Tedrisat (Öğretim Birliği) Kanunu kabul edilmiş ve bu kanunla, medreseler kaldırılmıştı.

TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ
2. Dönem 20.Cilt 18. Birleşim-Sayfa-4 2 Kânunuevvel 1341 Çarşamba, 2 Aralık 1925

3. — Kayseri Mebusu Âlim Efendinin; Van’da Medresetüzzehra namiyle bir medrese küşadı hakkında (2/119),

Trabzon Mebusu Celâl Beyin; Evkaf bütçesine dahil mürtezika maaşatı hakkında (2/34) ve Aydın Mebusu Emin Efendinin; Evkaf Nizamnamesinin tadili hakkında (2/36) ve Siirt Mebusu Halil Hulki Efendinin; Şer’iye Vekâletinden musaddak icazetnameye malik olmayanların ilmî kisveyi lâbis olmamaları hakkında (2/282) numaralı birinci devreden müdevver dört kıta teklifi kanuninin tayini muameleye mahal olmadığından reddine dair Diyanet İşleri ve Evkaf Encümeni mazbatası.

REİS — Okunacaktır. (Riyaseti Celileye)
1. — Van’da ‘bir medrese’ küşadı,
2. — Evkaf Bütçesine dair mürtezika (maaşatı,)
3. — Evkaf Nizamnamesinin tadili,
4. — Şer’iye Vekâletinden musaddak icazetnameye malik olmayanların ilmî kisveyi lâbis olmamaları hakkında m’eribu’ten takdim kıtean tekâlifi kanuniye tevarih-i muhtelifede kavanin-i mahsusa ile Meclisi Alinin kararına iktiran etmiş.

Encümenimizce de bittabii tayini muameleye mahal kalmamış olmasına binaen makamı riyasete takdimi karargir olmuştur’ efendim. 29.11.1341
Diyanet İşleri ve Evkaf Encümeni Reisi Mazbata Muharriri
Mustafa,
Fehmi Saffet
Kâtip Aza
Mustafa Feyzi
Süleyman Sırrı

REİS — Mazbatayı reye arz ediyorum efendim.
Kabul edenler lütfen el kaldırsın... Kabul etmeyenler lütfen el kaldırsın... Mazbata kabul edilmiştir.

Kanun teklifi Şer’iye ve Maarif komisyonunda yirmi yedi ay bekletildikten sonra reddedilerek Meclise iade edilmiştir.(2)

Netice, Üstadımızın Ankara'ya başta Mustafa Kemal olmak üzere Hükümetten birkaç kişi tarafından davet edildiği vakidir. Burada Üstad hoşamedi ile karşılanmış ve Meclis'te dua ettirilmiştir.(3)

O vakitlerde Meclis Başkanlığı makamında duran; Mustafa Kemal'dir. Elbette bütün kanun teklifleri O'nun içinde bulunduğu oturumlarda tartışılmıştır. Yukarıda da ifade edildiği gibi, bu oturumlarda 166 mebusun imzasıyla Medesetüzzehra projesi meclise sunulmuş ve kanun kabul edilmiştir. Daha sonra gelişen durumlardan ve tevhid-i tedrisat kanunundan dolayı medreseler kapatılmış olduğundan, bu kanun daha sonra akim kalmıştır. Üstadımız böyle bir şey olmasa elbette söylemez. Böyle bir aldatmadan uzak birisi olduğuna, Üstad'ın bütün hayatı şahittir.

Kaldı ki bunu hususi bir dost meclisinde değil, 50'li yıllarda idarede bulunan Menderes hükümetine arz etmiş, şayet yanlış ve yalan bir bilgi olsaydı, zaten gereken cevap verilirdi.(4) Burada söz konusu olan kanun zabıtlarının imzalı halinin belgeleriyle ilgili çalışmalarımız devam ediyor. Fotoğraflarını bulduğumuz zaman inşallah eklenecektir.

Dipnotlar:

(1) bk. Emirdağ Lahikası-II, 139. Mektup.
(*) Mehmet Alim Efendi (d. 1861, Kayseri/Bünyan - ö. 30 Aralık 1923) TBMM 1. Dönem’de Kayseri milletvekilliği yapmış bir din adamıdır. (Ailesi, ölümünden sonra, Soyadı Kanunu ile ‘Çınar’ soyadını almıştır.) ...
(2) bk. Mehmet Selim Mardin, "Meclis Kayıtları ve Belgeleriyle Medresetüzzehra’nın Serencamı", Yeni Asya 04 Ocak 2013 tarihli nüsha, web sayfası erişim: 05 Mayıs 2020/10.00.
(3) bk. Zabıt Ceridesi, c. 24, s. 457; Necmettin Şahiner, Bilinmeyen Taraflarıyla Bediüzzaman Said Nursî, Yeni Nesil Yay., İst. 2011, s. 209.
(4) bk. Emirdağ Lahikası-II, 139. Mektup (Reis-i Cumhura ve Başvekile).

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü