"Evet, külliyet intizama delildir. Zira bir şeyde intizam olmazsa, hüküm külliyetiyle cereyan edemez. Çok istisnaâtıyla perişan oluyor." İzah eder misiniz?

Değerli Kardeşimiz;

"Evet, külliyet intizama delildir. Zira bir şeyde intizam olmazsa, hüküm külliyetiyle cereyan edemez. Çok istisnaâtıyla perişan oluyor. Bu şahitleri tezkiye eden nazar-ı hikmetle istikrâ-i tâmmdır..."(1)

Külliyet, burada bir kuralın parçada ve parçanın ait olduğu bütünde geçerli olma halidir. Mesela, bir kedi parça, kedi türü ise bütündür. Bir kedide geçerli olan miyavlama özelliği kedi türünde de geçerlidir. Bu da düzen ve sistemin parçalarda ve parçaları içinde barındıran bütünde geçerli olduğunun bir kanıtı, bir delili ve bir ispatı oluyor.

Şayet intizam ve sistem külliyette olmasa idi, bazı kediler miyavlarken bazıları miyavlamazdı. Aynı şekilde bir insanda bulunan bir hastalığa ilaç geliştirilirken, aynı zamanda bütün insanların da o nevi hastalığına ilaç geliştirilmiş olmaktadır. İstisnalar bu kaideyi bozmaz. Tümevarım, tümdengelim gibi önermeler kurmak imkansız bir hâl alır ve fen ilimleri teşekkül etmezdi.

Kainatta istikra-i tamm, yani endüksiyon yani tümevarım yapabilmemiz, ancak kainattaki sağlam bir düzenin varlığı ile mümkün olabiliyor. Şayet kainatta mükemmel bir intizam ve sistem olmamış olsa idi, ne tümevarım ne de fen ilimleri teşekkül edemezdi. Tümevarım sisteme sistem de tümevarıma delil oluyor.

"Bu şahitleri tezkiye eden nazar-ı hikmetle istikrâ-i tâmmdır." Bu gibi neticeleri sağlamlaştıran ana unsurlar; hikmet ve ibret nazarı ile bakmak ve istikra-i tamdır.

İstikra-i Tam: Ayrı ayrı hâdiselerdeki müşterek vasıflara dikkat ederek, umumi bir netice çıkarmak demektir. Yani fertten umuma âit hüküm sâhibi olmak ve genele intikal etmek anlamına geliyor.

(1) bk. Muhakemat, Birinci Makale (Unsuru'l-Hakaik), Dokuzuncu Mukaddeme.

İlgili ders videosu için tıklayınız:
Prof. Dr. Şadi Eren, Muhakemat Dersleri (10.Bölüm)

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü