Ulum-u arziye, yer küreyle alakalı ilimlerde tefennünün, içtihattaki kabiliyetlerin nakısiyetine sebep olduğu söyleniyor. İzah eder misiniz?

Değerli Kardeşimiz;

Maddi ilimler ile manevi makamları kıyaslamak yanlış olur. Zira maddi ilimler tekâmül kanunu muktezası zaman ve müddetle ve insanların müşterek aklı ile elde edilen bir sahadır. Yani peyderpey gelişir ve büyür. Ama manevi makamlarda bu şart yoktur; insan bir anda veya kısa bir zamanda bu makamları elde edebilir. Sahabelerin Peygamber Efendimizin (asm) bir dakika sohbeti ile en yüksek makamlara ulaşması meselemize işaret eder.

Üstad Hazretleri maddi ilimler ile manevi ilimleri şu şekilde tasnif ediyor:

"Şöyle ki: Mesail iki kısımdır. Birisinde telâhuk-u efkâr tesir eder. Belki ona mütevakkıftır. Nasıl ki, maddiyatta büyük bir taşı kaldırmak için teavün lâzımdır."

"Kısm-ı diğerîde, esas itibarıyla telâhuk ve teavün tesirsizdir. Bin de bir de birdir. Nasıl ki, hariçte bir uçurum üzerinde atlamak veyahut bir dar yerde geçmekte küll ve küll-ü vahid birdir. Teavün fayda vermez."

"Bu kıyasa binaen fünunun bir kısmı, büyük taşın kaldırılması gibi teavüne muhtaçtır. Bunların ekserisi, ulûm-u maddiyedendir. Diğer bir kısmı ikinci misale benzer. Tekemmülü def'î, yahut def'î gibi olur. Bu ise, ağlebi maneviyat veya ulûm-u İlâhiyedendir. Lakin, eğer çendan telâhuku efkâr bu kısm-ı sâninin mahiyetini tağyir ve tekmil ve tezyid edemezse de burhanların mesleklerine vuzuh ve zuhur ve kuvvet verir."

"Hem de nazar-ı dikkate almak lazımdır ki: Kim bir şeyde çok tevaggul etse, galiben başkasında gabîleşmesine sebebiyet verir. Bu sırra binaendir ki, maddiyatta tevaggul eden, maneviyatta gabileşir ve sathî olur. Bu noktaya nazaran, maddiyatta mahareti olanın mâneviyatta hükmü hüccet olmasına sebep olmadığı gibi, çok defa sözü dahi şâyân-ı istimâ değildir. Evet, bir hasta, tıbbı hendeseye kıyas ederek, tabibe bedelen mühendise müracaat edip gösterdiği ilâcı istimal ederse, akrabasına tâziye vermeye dâvet ve kendisi için kabristan-ı fenanın hastahanesine nakl-i mekân etmek için bir raporu istemek demektir. Kezalik, hakaik-i mahzâ ve mücerredat-ı sırfeden olan maneviyatta, maddiyûnun hükümlerine müracaat ve fikirleriyle istişare etmek, âdeta lâtife-i Rabbaniye denilen kalbin sektesini ve cevher-i nurânî olan aklın sekeratını ilan etmek demektir. Evet, her şeyi maddiyatta arayanların akılları gözlerindedir. Göz ise maneviyatı göremez."(1)

Allah’ın isim ve sıfatlarının tâlimi hususunda eşyanın derinlemesine bilinmesi gerekmez. Bir çiçeğin göze görünen kısmı da Allah’ın isimleri hakkında insana bir fikir verebilir. Yoksa sadece fennî malumat ile o isim okunur demek hata olur. Hatta Kur’an eşyadan bahsederken herkesin anlayabileceği zahir faydalardan ve hikmetlerinden bahseder; bir fen gibi derinlemesine eşyayı tarif etmez. Mesela, Güneş'ten lamba ve soba tabirleri ile bahseder, helyum ve kimyevî yapısından bahsetmez. Bütün insanlar güneşin lamba ve soba yönünü bilir, ama kimyevi yapısını bilmez.

Öyle ise ehl-i hikmetin, yani fen ilimlerinde ya da felsefî cihette ileri gitmiş birisinin fennî ve felsefi malumatı tek başına imana bir fayda temin etmiyor ki vahye dayanan bir mümine yetişebilsin. Fizikte dünya birincisi olup da iman hususunda küfürde olanlar çoktur. Demek hikmet ve fende ileri olmak, imanda ve teslimiyette de ileri olmayı gerektirmiyor.

Fen ilimlerinde terakki etmek ve bu hususlarda derinleşmek, içtihad makamına ulaşmakta bir ayak bağıdır. Yani insan iki karpuzu bir koltukta taşıyamaz. Birisine dikkat kesilse, diğerinde zayıflar. Bu, insanın fıtratında var olan bir kaidedir. Her ilimde terakki edip müçtehit olmak mümkün değildir. Bu Allah’ın adetullah kanunlarına zıttır.

Üstad Hazretlerinin kevni ilimlerdeki mevkii, umumi bir malumat olup, tam bir tefennün değildir. Fizik ilminin genel malumatlarını öğrenmesi ona bir noksanlık değildir, diğer sahalara bir kaynak ve kuvvet olur. Üstad Hazretleri fen ilimlerine tebei bir nazarla Kur’an’a bir delil ve ispat için bakmıştır. Üstad'ın asıl maksadı fen değil, fennin tevhide olan işaretidir.

1) bk. Muhakemat, Birinci Makale (Unsuru'l-Hakikat), İkinci Mukaddem

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü