İnsanın iki ciheti nedir?
Değerli Kardeşimiz;
“Evet ey insan! Sende iki cihet var: Birisi, îcâd ve vücûd ve hayır ve müsbet ve fiil cihetidir. Diğeri; tahrip, adem, şer, nefy, infial cihetidir. Birinci cihet itibarıyla arıdan, serçeden aşağı; sinekten, örümcekten daha zayıfsın. İkinci cihet itibarıyla; dağ, yer, göklerden geçersin. Onların çekindiği ve izhâr-ı acz ettikleri bir yükü kaldırırsın.”(1)
Vücud varlık, icad ise var etmek demektir. Müsbet, “isbat edilmiş, ortaya konulmuş, yapılmış” mânasına gelir; zıddı menfidir. Menfi, nefyedilen manasına gelir, nefiy ise sürgün etmek, uzaklaştırmak demektir.
Boş bir arsada bir bina yaptığımızda ortaya bir eser çıkar ve kendini ispat eder. Buna göre bina yapmak müsbet bir iştir. Mevcut bir evi yıktığımızda, onu varlık sahasından sürmüş, ortadan kaldırmış oluruz. Bu ise menfi bir harekettir.
Fiil, iş demektir; infial ise “fiili kabul etmek, kendisinde bir işin yapılmasına müsait olmak”tır. Meselâ; yazı yazmak bir fiildir; bunu suda icra edemeyiz. Dolayısıyla su, yazı yazma fiilini kabul etmemiş olur. Ama bir kâğıda yazı yazarız, kâğıt, infial cihetiyle, kendisinde yazı yazılma fiilini kabul etmiş olur.
İnsanın fiil ciheti, kendi gücü ve kuvvetiyle, şahsî ilmi ve becerisiyle bir şeyler ortaya koyması, bazı eserler yapmasıdır. İnfial ciheti ise onun İlâhî fiillerin icra edilmesine müsait bir varlık olmasıdır. Mesela, rızıklandırmak bir İlâhî fiildir. İnsan bu fiili kabul eder, yani onda bu iş icra edilir. Ama bir taş rızıklanmayı kabul etmez; rızka muhtaç olmadığı için rızıklanması da söz konusu olmaz. İşte infial cihetiyle insan taştan daha ileri geçer ve Rezzâk ismine mazhar olur
İnsanda tecelli eden bütün fiilî isimler, insanın infial cihetini ifade eder. Tasvir fiiliyle sûret kazanmış, tezyîn fiiliyle bezenmiş, ihya fiiliyle hayata kavuşmuş ve imate fiiliyle ölümü tatmıştır. Böylece insanda Musavvir, Müzeyyin, Muhyi ve Mümit isimleri tecelli etmiştir.
İnsan bu yönüyle çok zengindir, zira mahlûkat içerisinde İlâhî isimlere en büyük ve en câmi’ ayna insandır.
Kabûl ciheti bir yönüyle infial cihetidir. İnsan, kendisine tebliğ edilen İlâhî emirleri aklıyla kavramış, kalbiyle kabul etmiştir. İnsanın iman etmesi, İlâhî emirlere uyması da yine onun kabul cihetini ifade eder.
“İnsanın vücûd ciheti ile arıdan, serçeden aşağı, sinekten örümcekten daha zayıf olması”:
Bu asrın teknoloji sahasındaki baş döndürücü gelişmeleri, önceki asırlarla mukayese edilemeyecek kadar ileridir. Ancak, bunların her biri, birer İlâhî fabrika olan hayvanlar âlemiyle mukayese edildiğinde çok sönük kalırlar. İnsanlar henüz çiçekten bal yapan yahut otlardan süt yapan fabrikalar kuramamışlardır. Her bir meyve ağacı öyle bir fabrikadır ki, imal ettiği mamullerin her birine fabrikanın tamamının bütün özelliklerini yerleştirmekte ve bu küçücük fabrika planları bir başka yerde ekildiğinde, ondan aynı fabrika elde edilmektedir.
İnsanlar, yaptıkları bir fabrikanın bütün özelliklerini taşıyan çekirdek fabrikalar yapamamışlardır.
Öte yandan bütün hayvanlar âlemi bir araya gelseler, bir çocuk kadar bilgi sahibi olamazlar. Yine canlı-cansız bütün varlıkların tesbîhleri hayâlen bir araya getirilse, kâmîl bir müminin tesbîhine yetişemez. Demek ki, insanın diğer canlılardan üstünlüğü, aklını doğru kullanması ve kalbini îmanla nûrlandırması cihetiyledir. O yönüyle hiçbir varlık onunla yarışamaz.
İman, marifet ve muhabbetten uzak kalan bir ruh, teknik sahada neler ortaya koyarsa koysun, hayvanlar âleminin çok gerilerinde kalır. Elbette ki hem iman ve marifette, hem de ilim ve teknikte ileri olmak en güzelidir.
“İkinci cihet itibâriyle; dağ, yer, göklerden geçersin. Onların çekindiği ve izhâr-ı acz ettikleri bir yükü kaldırırsın”:
Bu konu, Otuzuncu Söz’deki Ene bahsinde en güzel şekilde işlenmiştir. Bu derste emanetle ilgili şu âyet-i kerîmenin açıklaması yapılmaktadır:
"Biz, emaneti göklere, yere ve dağlara arz ettik. Onlar onu yüklenmeye yanaşmadılar, ondan korktular da onu insan yüklendi. O cidden çok zalim, çok cahil bulunuyor." (Ahzâb, 33/72)
Üstat Hazretleri “emanetin” müteaddid vecihleri bulunduğunu, bunlardan birisinin de “ene” olduğunu ifade ediyor. Buna göre, emanet insan ruhuna ihsan edilen istidattır. İnsan, bu istidat ile kendisine ihsân edilen sıfatları ve kâbiliyetleri vahid-i kıyâsî yapıp Allah’ın sıfatlarını ve şuûnatını bir derece bilmektedir.
Sıfatlardan bir misal verelim. İnsanın istidadında irade etmek vardır. Ne göklerde, ne yerde, ne de dağda irade yoktur. İnsan kendisine ihsan edilen bu irade sıfatını doğru değerlendirmekle, bir işin yapılmasında ilk adımın irade olduğunu, bunu kudretin ve diğer sıfatların takip ettiğini bilir ve bu bilgisinden hareketle Allah’ın bu âlemi ve içindeki eşyayı yaratmayı irade ettiğini ve kudretiyle, ilmiyle ve diğer sıfatlarıyla onları yaratarak varlık sahasına çıkardığını anlar.
Ayette sayılan o büyük varlıklarda bu sıfat olmadığından, onlar Allah’ı irade sahibi bir Hâlık olarak bilemezler. Üstad'ın bu açıklamasından anlaşılıyor ki gökler, yer ve dağlar Allah’ı bütün sıfatlarıyla ve şuûnatıyla bilme istidadında olmadıkları için, bu marifet yükünü kaldırmaya talip olamamışlardır. Yoksa o varlıkların bir İlâhî emri yerine getirmede tereddüt geçirmeleri ve çekinmeleri düşünülemez.
İnsan ise âyet-i kerîmede beyân edildiği gibi ibadet için yaratılmıştır.
“Ben, cinleri ve insanları yalnızca bana ibâdet etsinler diye yarattım.” (Zâriyât, 51/56)
Bu âyet-i kerîmede geçen “ibâdet” kelimesini, birçok tefsir âlimi gibi, Üstat hazretleri de “marifet” olarak yorumlamıştır. Yani insan Allah’ı tanımak için yaratılmıştır, ibadet bu tanımanın bir neticesi ve meyvesidir. Allah’ı tanıması için lazım olan bütün cihazlar da onun istidadına konulmuştur. Allah’ın hayat, ilim, irade gibi sıfatları yanında af, merhamet, gazab, kahır gibi şuûnatını da bilmesi için gerekli olan manevî cihazlar onun ruhunda mevcuttur.
İşte, insan bu büyük sermayesine bakarak, bu ağır yükü, bu marifet vazifesini üstlenmiş, ancak bunu yerine getiremeyen kimseler bu sermayeyi küfür ve isyanda kullanmakla nefislerine zulmetmişler, âyette haber verildiği gibi çok zalim ve çok cahil olmuşlardır.
“En kıymettar aletleri en kıymetsiz şeylerde sarf edip nefsine zulmettin.”(3)
Dipnotlar:
(1) bk. Sözler, Yirmi Üçüncü Söz, İkinci Mebhas.
(2) bk. İşârâtü’l-İ’caz, Bakara Suresi 21-22. Ayetlerin Tefsiri.
(3) bk. Sözler, Altıncı Söz.
Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü
