"Kudret-i İlâhiye her şeyi hayy ve müteharrik kılmıştır ve sükûn-u mutlakla hiçbir şeyi mahkûm etmemiştir." İzah eder misiniz, taş ve camid şeyler hayattar mı?

Değerli Kardeşimiz;

“Zîrâ kudret-i İlahiye her şeyi hayy-i müteharrik kılmıştır ve sükûn-u mutlak ile hiçbir şeyi mahkûm etmemiştir. Mevtin biraderi ve ademin ammizadesi olan atalet-i mutlaka ile rahmeti bırakmamış ki kaydedilsin. Öyle ise Şems de hürdür. Kanun-u İlahîye itaât etmek şartıyla serbesttir, gezebilir. Fakat başkasının hürriyetini bozmamak gerektir ve şarttır.”(1)

Cenab-ı Hakk'ın yarattığı her şey ya bizzat hayattardır ya da kainattaki faaliyette bulunması ve istihdam edilmesi cihetiyle -hayata vesile olması ve bir bütünün parçası olması hasebiyle- hayattardır. Bu kaidedendir ki, "Bence küre hayevandır." demektedir.

Bir araba hareket halinde iken bazı aksamlarının (parçalarının) sabit ve yerinde durması gerekir, yoksa araba dağılıp gider. Mesela şase, koltuk, tavan gibi aksamlar sabit değil de sürekli hareket halinde olmuş olsa idi, o zaman arabanın hareket edip hedefe ulaşması mümkün olamazdı.

Arabanın bazı aksamları zahirde sabit duruyor olsa da araba hedefe vardığında o aksamlar da hedefe varmış oluyor. Arabanın hareket eden kısımları hedefe vardı, hareketsiz kısımları yerinde saydı denilemez.

Üstadımızın ifadelerini hedefe varma açısından her şey hareketli ve canlı şeklinde anlamak gerekiyor. Dünya bir araba gibi çok hızlı bir şekilde hareket ediyor, ama dağlar arabanın şasesi gibi durağan ve sabit bir şekilde yerinde duruyor. Dünya hedefe vardığında içindeki dağlar da hedefe varmış olacak.

Bu açıdan bakacak olursak, yani kader tarafından tayin edilmiş olan nokta-i kemale varma açısından camid olan şeyler de canlı ve hareket halindedir. Allah her şeye bir hedef tayin etmiş ve sonra bu hedefe ulaşmak için her şeye hareket veriyor. Kainatta terakki açısından durağanlık yoktur. Her şey kendine tayin edilmiş kemale ulaşmak için bir şekilde hareket ediyor.

Özetle, cansız olan şeyler içinde bulunduğu şeyle beraber hareket ederken, canlılar bizzat hareket ediyor. Ama her şey hareket ediyor. Çünkü atalet ve durağanlıkla hedefe ulaşılamaz.

(1) bk. Muhakemat, Birinci Makale (Unsuru'l-Hakikat), On İkinci Mukaddime.

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü