"Ulema-i müteahhirînin mezhebine göre اِلاَّ اللهُ ’da vakfedilmez..." Ulema-i mütekaddimin ve ulema-i müteahhirînin âlimleri kimlerdir? Bu nesil, hangi devirde başlar ve ne zaman biter?

Değerli Kardeşimiz;

"Muhkem" manası açık, kesin, ifade ettiği mâna tek olup, başka delile ve izaha ihtiyaç olmayan demektir.

"Müteşabih" birden fazla mana ihtimali olduğundan, anlaşılması için başka delile ihtiyaç hissettiren, manası hakkında kesin bir hüküm verilemeyen ayettir.

Müteşabih, şibh yani bbenzerlik kökünden gelip, mânalar birbirine benzeyip içiçe girdiğinden, şüpheye yani değişik ihtimallere yol açmayı ifade eder. İnsanın aklının ve idrakinin sınırlı olduğunu düşünürsek, ona hitap eden ilahî kelamın müteşabihler ihtiva etmesinin kaçınılmaz olduğu açıkça ortaya çıkar.

Müteşabih lafızlarla Yüce Allah, insanların idrak edemeyeceği derin meseleleri, teşbihlerle, muayyen bir nisbette, farklı seviyelere göre daha farklı şekilde anlaşılacak tarzda bildirir. Müteşabihlerdeki bu izafî durum, dinin değişmez hakikatlerine bir zarar vermez. Zira Allah sabit hakikatler olarak, kullarından istediği akaid, ibadet, ahlâk ve ahkâma dair esasları muhkem ayetlerde bildirmiştir. Müteşabihlerle ise bazı “nisbi hakîkatleri” bildirmek istemiştir.

İşte Kur’an ve hadiste geçen Allah hakkındaki müteşabih ifadeler hususunda Ehl-i Sünnet âlimleri mütekaddimin (öncekiler) ve müteahhirin (sonrakiler) şeklinde iki ana ekole ayrılmışlardır.

Mütekaddimin âlimleri, daha ziyade Selef-i salihin diye bilinen ilk üç asır âlimleridir ki, bunlar; sahabeler, tabiin ve tebe-i tabiinlerdir. Bu ekolün temel fikri; müteşabih ayetlerin tevil ve tabir edilmeden iman edilmesidir. Yani ayet ve hadislerde geçen ifadelere teşbih ve tecsime kaçmadan, aynı ile iman etmek ve bu ifadeler üstünde fazla kafa yormamak bu ekolün temel prensibidir. Bu ekol itikadi sahada nakilci, ameli konularda reycidirler. Yani imana dair konularda asla tevil ve tabire geçit vermezlerken, ameli konularda alabildiğine tevil, tabir ve içtihattan yanadırlar. Selef-i Salih’in Kur’an’a haşiye yapılmasına karşı olmaları bu cihetledir.

Müteahhirin uleması ise, İmam Eşari ve Maturidi ile başlar günümüze kadar gelir. Bu ekol itikadi sahada reyci, yani tevil ve tabir taraftarı, ameli sahada ise Selef-i Salihi taklit ediyorlar.

Bu ekolün itikadi sahada Selefe muhalefet etmesinin ciddi ve haklı sebepleri vardır. Bunlardan en mühimleri Yunan felsefesinin İslam âlemindeki ciddi tahribatlarına set seçmek, Kur’an’daki müteşabih ifadeleri kullanarak avam insanlarda fitneye sebebiyet veren teşbih ve tecsim fırkalarının önüne geçmektir. Bu ve buna benzer sebeplerden dolayı tevil ve tabire izin verilmiştir.

Selef-i Salih dönemlerinde böyle içtimaî yaralar ve tehlikeler olmadığı için, tevil ve tabire ihtiyaç ve sebep hissedilmemiştir. Zaten her iki ekol de hak ve sadık ekollerdir. Ulemâ-i müteahhirînin Kur’an’a haşiye yapılmasına müsaade etmeleri de bu manayadır.

Üstad Hazretleri Ehl-i sünnetin, müteahhirin ve kelam âlimleri ile aynı görüşte ve aynı çizgidedir. Bunun en güzel ispatı Risale-i Nurlarda o müteşabih ifadelerin tevil ve tabir edilmesidir.

Bu ayetin kıraatini müteahhirin âlimleri "Allah’tan ve ilimde ileri gidenlerden başkası bilemez” şeklinde tevil etmişler ve tevile kapı aralamışlar. Yani vakfede durmayarak tevili meşrulaştırmışlar. Selef-i salihin vakfede durduğu için “Allah’tan başkası bilemez” demişler ve tevilin yolunu kapamışlar.

Üstad Hazretleri bu hususta şunları söylüyor:

"Sual: Mebde ve me'haz itibarıyla "rikkatü'l-kalb" manasını ifade eden bu iki sıfatın Cenab-ı Hak hakkında kullanılması caiz değildir. Eğer mana-yı hakikatlerinin lazımı ve neticesi olan in'am ve ihsan kastedilirse, mecazda ne hikmet vardır?"

"Cevap: Bu iki sıfat -"yed" gibi- mana-yı hakikileriyle Cenab-ı Hak hakkında kullanılması muhal olan müteşabihattandır. Müteşabihatta, mana-yı mecazinin, mana-yı hakikinin lafzıyla, üslubuyla gösterilmesindeki hikmet, insanların meluf ve malumları olmayan manaları ve hakikatleri zihinlerine yakınlaştırıp kabul ettirmekten ibarettir. Mesela "yed"in mana-yı mecazisi insanlara me'nus olmadığından, mana-yı hakikinin şekliyle, lafzıyla gösterilmesi zarureti vardır.(...)"(1)

"Ve keza, itikadda da tatil ifrattır, teşbih tefrittir, tevhid vasattır."(2)

"Birincisinin meâli gösteriyor ki: Ehl-i dalâlet müteşabihat-ı Kur’âniyeyi yanlış te’vilât ile tahrifine ve şüpheleri çoğaltmasına çalıştığı bir zamanda ilimde rüsuhu bulunan bir taife o müteşabihat-ı Kur’âniyenin hakikî te’villerini beyan edip ve iman ederek o şübehatı izale eder. Bu küllî mânânın her asırda mâsadakları ve cüz’iyatları var. Harb-i umumî vasıtasıyla, bin seneden beri Kur’ân aleyhinde terâküm eden Avrupa itirazları ve evhamları âlem-i İslâm içinde yol bulup yayıldılar. O şübehatın bir kısmı fennî şeklini giydi, ortaya çıktı."

"Bu şübehatı ve itirazları bu zamanda def eden, başta Risalei’n-Nur ve şakirtleri göründüğünden, bu âyet bu asra da baktığından, Risalei’n-Nur ve şakirtlerine remzen bakmakla beraber, ulema-i müteahhirînin mezhebine göre اِلاَّ اللّٰهُ ’da vakfedilmez. O halde makam-ı cifrîsi aynen اِنَّ اْلاِنْسَانَ لَيَطْغٰى ’nın makamı gibi bin üç yüz kırk dört (1344) ederek Resâili’n-Nur ve şakirtlerinin meydan-ı mücahede-i mâneviyeye atılmaları tarihine tam tamına tevafukla onları da bu âyetin harîm-i kudsîsinin içine alıyor. Hem haşrin en kuvvetli ve parlak bir burhanı olan Onuncu Sözün etrafa yayılması tarihine ve Kur’ân’ın kırk vech ile mu’cize olduğunu beyan eden Yirmi Beşinci Söz'ün iştiharı hengâmına, hem اِنَّ اْلاِنْسَانَ لَيَطْغٰى adedine tam tamına tevafukla bakar. Eğer mezheb-i selef gibi اِلاَّ اللّٰهُ ’da vakıf olsa, o halde اَلرَّاسِخُونَ ’deki şeddeli ر, iki ر sayılsa bin üç yüz altmış küsur ederek Risaletü’n-Nur şakirtlerinin bundan on beş yirmi sene ve muhakkikane olan ilimlerine ve imanlarına remzen baktığı gibi, şeddeli ر, asıl itibarıyla bir ل, bir ر sayılsa bin iki yüz on iki (1212) ederek, bundan bir buçuk asır evvel Mevlâna Halid Zülcenâheyn’in Hindistan’dan getirdiği parlak bir ilm-i hakikat rusuhuyla o zamanda meydan alan te’vilât-ı fâsideyi ve şübehatı dağıtarak yüz senede elli milyondan ziyade insanları daire-i irşadına aldığı ve tenvir ettiği zamanın tarihine tam tamına tevafukla bakar."(3)

Bu izahlardan da anlaşılacağı üzere, Risale-i Nurlar müteahhirin ekolündendir.

Dipnotlar:

(1) bk. İşaratü'l-İ'caz, Fatiha Suresi.
(2) bk. a.g.e.
(3) bk. Şualar, Birinci Şuâ.

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü