"Mebde ve me’haz itibarıyla “rikkatü’l-kalb” mânâsını ifade eden bu iki sıfatın Cenâb-ı Hak hakkında kullanılması caiz değildir..." Sual ve cevabı izah eder misiniz?

Değerli Kardeşimiz;

"Sual: Mebde ve me'haz itibarıyla 'rikkatü'l-kalb' manasını ifade eden bu iki sıfatın Cenab-ı Hak hakkında kullanılması caiz değildir. Eğer mana-yı hakikatlerinin lazımı ve neticesi olan in'am ve ihsan kastedilirse, mecazda ne hikmet vardır?"

"Cevap: Bu iki sıfat -'yed' gibi- mana-yı hakikileriyle Cenab-ı Hak hakkında kullanılması muhal olan müteşabihattandır. Müteşabihatta, mana-yı mecazinin, mana-yı hakikinin lafzıyla, üslubuyla gösterilmesindeki hikmet, insanların meluf ve malumları olmayan manaları ve hakikatleri zihinlerine yakınlaştırıp kabul ettirmekten ibarettir. Mesela 'yed'in mana-yı mecazisi insanlara me'nus olmadığından, mana-yı hakikinin şekliyle, lafzıyla gösterilmesi zarureti vardır."(1)

İki sıfat Rahman ve Rahimdir. Rahman da Rahim de insan kalbinde bulunan acımak, yufka yüreklilik ve şefkati ifade ediyor. Bu manaları doğrudan Allah hakkında düşünmek uygun olmuyor. Çünkü kalb, gönül gibi maddî cihazları, eşyayı Allah'ta tasavvur etmek caiz değildir. Çünkü Allah cisimden ve maddeden mukaddes ve münezzehtir. Bu sebeple Rahman da Rahim de asıl manası ile değil işarî ve mecazî manası ile kabul etmek gerekiyor. “Allah'ın eli” denildiğinde maddî el değil, kudret kast ediliyor.

Allah’ın mahlûkata ait bir sıfat ile vasıflanması caiz değildir. Şayet Allah mahlûkata ait bir sıfat ile tavsif edilmiş ise, bu tavsif mecaz ve teşbih ifade eder, yoksa zahirî ve hakiki manasını anlamak caiz olmaz. Nitekim bazen Kur'an ve sünnette Allah mahlûkatın sıfatı ile tavsif edilmiştir, ama Ehl-i sünnet âlimleri bu tavsifi te’vil ve tabir etmişlerdir, zahirî manasını anlamamışlardır.

Meselâ, “yedullah”, “arşa istiva etti” tabirleri buna misal olarak gösterilebilir. Allah’ın elinin olması ve arşa oturmak tabirleri müteşabihdir bir kinayedir. "Yedullah", Allah’ın kudretine bir kinayedir. Meselâ; “Allah’ın eli onların ellerinin üstündedir.”(Fetih Suresi, 10) ayetindeki “el” kelimesini “Allah’ın kudretinin ve gücünün her şeye yettiği” manasındadır.

"Arşa istiva etti" tabiri de Allah’ın kâinat üzerindeki hâkimiyetine bir teşbihtir. Yoksa bu tabirleri zahiri üzerine anlamak ve öylece tatbik etmek “O’nun benzeri yok” ayetine muhalif olacağı için küfür olur.

Evet, bazı ayet ve hadislerde geçen teşbih ve mecaz ifadeler, zahiri üzerine anlaşılmaz. Bu gibi teşbih ve mecazî ifadeler Kur'an'ın aslına ve ruhuna uygun bir şekilde tevil ve tabir edilir. Bu bir Ehl-i sünnet kaidesidir. Tarihte bu şekil yapmayıp mecaz ve teşbihleri zahiri üzerine anlayan ve aynı ile tatbik eden Müşebbihe ve Mücessime batıl mezhepler çıkmıştır. Bunlar, Allah’ı cisimleştirip mahlûkata benzeterek İslam dairesinden huruç etmişlerdir. Bunlara benzememek için Ehl-i sünnetin bu kaidesini iyi anlayıp tatbik etmeliyiz.

Mecaz ve teşbih mücerred, uzak, derin ve dağınık hakikatleri müşahhaslaştıran, yakınlaştıran ve toplayan bir vasıtadır. İnsanların ekserisi avam olmasından dolayı derin, uzak ve dağınık hakikatleri aklı ile göremiyor. Bu sebeple teşbih ve mecaz gibi vasıtalar ile bu gibi hakikatler avam insanlara yakınlaştırılır, anlaşılması kolaylaştırılıyor. Ta ki insanların aklı bu hakikatleri rahatla görüp okuyabilsin. Bundan dolayı Kur’an ve sünnette mecaz ve teşbih metodu çokça kullanılmaktadır.

Mecaz ve teşbihi maksadının dışına çıkarıp zahiri üzerine tatbik etmek, tam bir cehalettir. Bilinmeyen bir şey bilinen bir şey ile akla yaklaştırılır. Bu yaklaştırma işinde bilinen sadece bir vasıtadır, yoksa maksat ve esas değildir. "Osmanlı devletini ayakta tutan iki unsur askeriye ve ilmiye sınıfıdır" sözü, en güzel "Osmanlı kılıç ve kalem üstünde durur" sözü ile ifade edilir. Böyle teşbih ve mecazlarda üstün ve keskin bir ifade etme gücü ve sanatı vardır. Bunları yerinde kullanmak, güzel bir ifade tarzıdır, metodudur.

(1) bk. İşârâtü'l-İ'câz, Fatiha Suresi Tefsiri.

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü