"Ve tecrübe ve imtihan ise, neşvünemaya sebeptir. O neşvünema ise, istidatların inkişafına sebeptir. O inkişaf ise, kabiliyetlerin tezahürüne sebeptir..." Hakaik-i nisbiye ne demektir? Kabiliyetler olmadan hakaik-i nisbiye zuhura gelmez mi?
Değerli Kardeşimiz;
Canlı varlıklar içerisinde imtihana tabi tutulan sadece iki tür vardır: İnsanlar ve cinler. Makamları sabit olmayan ve geçirdikleri imtihanlardaki başarıları nisbetinde terakki ve tedenni eden sadece bu iki türdür. Kâinatın en mükemmel meyvesi insan olduğu için bu suali sadece insan nev’ini esas alarak cevaplandıracağız.
Neşvünema yani insandaki o cami’ istidat çekirdeklerinin açılmaları, büyümeleri ve meyve vermeleri ancak tecrübe ve imtihanlarla olur. Bir çekirdekte ağaç olma istidadı vardır, ama bunun inkişaf etmesi için toprağa atılması, o karanlık âlemde bir nevi imtihan geçirmesi, bölünüp parçalanması, yeryüzüne çıktığında da başka canlılara yem olmadan büyümesini tamamlayıp meyve vermesi gerekir.
İşte muhtelif hadiseler, mahrumiyetler, hastalıklar, musibetler, nefsin hoşuna giden haram eğlenceler, ilim tahsiline engel olan kötü arkadaşlar, uğranılan haksızlıklar ve sair sayılamayacak kadar çok hadiselerle insan istidadı çok yönlü bir imtihana tabi tutulur. Her bir imtihanı kazandıkça manen yükselir, kaybettikçe de yine manen alçalır. İnsanların başlarına gelen hadiseler farklı olduğu için hiçbir insanın imtihanı diğeriyle aynı değildir.
"Hayat musibetlerle, hastalıklarla tasaffi eder, kemal bulur, kuvvet bulur, terakki eder, ..."(1)
Dünyadaki musibetler ve hastalıklar, insanı tezkiye edip kemale götürür, insandaki iyi yönlerle kötü yönleri temyiz ettirerek tasaffi ettirir. İnsan sabır ve metaneti sayesinde manen terakki eder.
Öte yandan, insandaki o cami’ istidadın sayılamayacak kadar çok sahaya yönlendirilmesi kabildir. Mesela, konuşma istidadı müsbet ve menfi nice sahalarda kullanılabilir. Akıl nimeti, ilim tahsil etmekten, servet yahut makam sahibi olmaya kadar nice meşru sahalarda insanı terakki ettirebildiği gibi, din aleyhinde telkinler yapmaktan, sahtekârlıktan, hırsızlıktan vatan hainliğine kadar çok sahalarda da insanı tedenni ettirebilir.
İnsan, o cami’ istidadını dilediği her sahada kullanabilme kabiliyetine sahiptir. Bu kabiliyetlerin tezahürü ile hakaik-i nisbiye zuhur eder ve insanlar arasında mertebe farklılıkları ortaya çıkar. Müsbet sahadan misal verecek olursak, ilme yönelen insanlar arasında bu sahada nice farklılıklar görülür. A şahsı, B’ye göre daha âlim, C’ den daha cahil olabilir. Böylece sadece ilim sahasında bile çok mertebeler ortaya çıkar. Her insanın o cami’ istidadıyla çok sahalarla alâkası olduğundan, bu sahalar ve onların alt dalları adedince hakaik-i nisbiye tezahür eder. Böylece insan nev’i, insanlar adedince farklı neviler doğurur.
Hakaik-i nisbiye; hakikatte varlığı olmadığı halde, bir başkasına nisbet veya kıyas edildiğinde anlaşılan ve bilinebilen hakikatler demektir. Büyük-küçük, sağ-sol, ön-arka, üst-alt birer nispi emirdirler ve bunların hiçbirisi de mahluk değildirler. Bunlar ancak sabit hakikatlerin açığa çıkmasına yardım ederler.
1) bk. Lem’alar, İkinci Lem'a.
Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü
