"Zat", "şuunat", "sıfat", "esma" ve "efal-i ilahiye" hakkında biraz bilgi verir misiniz?

Değerli Kardeşimiz;

Allah’ın Zâtı:

Allah’ın sonsuz kemaldeki zâtı, insanın sınırlı aklıyla idrak edilemeyecek kadar yücedir. Zira akıl ve idrak O’nun insana bir hediyesidir ve mahlûk olan bu sermaye ile Allah’ın ancak varlığı bilinebilir, ama zâtının hakikati idrak edilemez.

Mahlûk olan şey mutlaka sınırlıdır. Bir başlangıcı olduğu gibi, bir nihayeti de vardır. Meselâ, göz mahlûk olduğu gibi, görme sıfatı da mahlûktur ve her ikisi de sınırlıdır. İnsan, bütün cisimleri göremediği gibi, kâinatta faaliyet gösteren kuvvetleri, bedenlerde vazife gören ruhları, bu âlemi dolduran melekler dünyasını da göremez. Göz gibi akıl da bir mahlûktur. Allah’ın sıfatları ise sonsuzdur. Sınırlı olan, sonsuzu ihata edemez, kavrayamaz.

“Hakikat-ı mutlaka, mukayyed enzar ile ihata edilmez.”(1)

Mutlak, kayıt altına alınamayan, kendisine bir sınır biçilemeyen demektir. "Enzar", "nazar"ın çoğuludur, nazar ise, çoğu zaman, akıl manasına kullanılmaktadır. Allah’ın bütün sıfatları mutlaktır, sonsuzdur. Bu sıfatların kayıtlı ve mahlûk olan akılla, hakkıyla idrak edilemeyeceğini her müstakim akıl, kabul eder. Sıfatı hakkıyla idrak edilemeyenin, zâtının da mahiyetiyle bilinemeyeceği çok açıktır.

Allah’ın zâtı hakkında ne düşünülse, bu düşünce aklın bir mahsulü olacaktır. Akıl mahlûk olduğu gibi, düşündüğü şey de mahlûk olur.

O’nun zâtının kutsî mahiyetini ancak kendisi bilir.

Allah, bizleri imana, marifete, muhabbete götürecek pek çok duygularla, cihazlarla ve latifelerle donatmış. Bu yaratılışımız sayesinde pek çok hakikatlere muhatap olabiliyoruz. Bunlardan birisi de Allah’ın zâtının bilinmezliğidir, zira bedenimizde tasarruf eden ruhumuzun bile mahiyetini bilmekten aciziz.

Şuunât-ı İlâhîye

Şuunât, şe’nin çoğuludur. Şe’n için "hal, kabiliyet, istidat" gibi manalar veriliyorsa da bunları ilâhî hakikatlere aynen uygulamak, insanı yanlış düşüncelere ve bâtıl hayallere götürebilir.

Nur Külliyatı'nda, şuunât konusunda iki mühim açıklama görüyoruz.

Birisi: Hâlıkiyet, hâkimiyet, mâlikiyet... için şuunât denilmiştir. Yani, Allah, hâlıkiyet, mâlikiyet, rububiyet, rahîmiyet, rahmâniyet sahibi bir zâttır. Bütün bunlar Allah’ın şuunâtındandır.

Hâlıkiyeti misal alarak şöyle söyleyebiliriz:

Halk (yaratmak) bir fiildir. Hâlık (yaratıcı) isimdir. Hâlıkiyet (yaratıcılık) ise şe’ndir.

“Allah vardı ve hiçbir şey yoktu.”(2)

Kudsî hadisini düşünelim. Henüz hiçbir mahlûk yokken, yine Allah’ın hâlıkiyeti, yani yaratıcılık vasfı var idi. Ama Hâlık ismi, ancak mahlûkatın yaratılmasıyla tecelli etmiş oldu.

Kâinat yaratılmadan da Allah bütün esmâya sahipti. Yani Rezzâk’tı, Muhyî idi, Mümît idi. Bu isimlerini kâinatı yaratmakla tecelli ettirdi.

Nur Risaleleri’nde, şuunâtla ilgili diğer mühim bilgi, "lezzet-i mukaddese", "sürur-u münezzeh" gibi ifadelerle dikkatimize sunulur. Bu ince ve derin hakikatleri, insan aklına bir derece yaklaştırmak için de şöyle bir misal verilir: Bir sultanın bütün muhtaç ve fakir raiyetini bir gemiye bindirdiği ve onları o gemide seyahat ettirerek her türlü ihtiyaçlarını gördüğü, yedirdiği, içirdiği anlatılır. Ve o sultanın, o muhtaç raiyetinin sevinmelerinden de bir haz duyduğu ifade edilir. Ve Allah’ın bütün canlıları bu dünya gemisinde yedirip içirmekten ve her türlü ihtiyaçlarını görmekten kendine has ve mahlûkatın her türlü lezzet telakkilerinden münezzeh bir "lezzet-i mukaddesesi" olduğu nazara verilir. İşte bu lezzet-i mukaddese ilâhî şuunâttandır.

“... Allah muhsinleri sever.” (Bakara, 2/195)
“... Allah kâfirleri sevmez.” (Âl-i İmran, 3/32)
“... Allah zalimleri sevmez.” (Âl-i İmran, 3/57)

Gibi âyet-i kerîmeler de bize bu ilâhî şuunâtı ders verirler.

Sıfat-ı İlâhiye:

Cenâb-ı Hakk’ın zâtı gibi mukaddes sıfatları da kemâliyle idrak edilemez; ama o sıfatların varlıkları ve sonsuz oldukları bilinir.

Allah’ın subutî sıfatları şunlardır: Hayat, ilim, irade, kudret, sem’ (işitme), basar (görme), kelam ve tekvin (var etme).

Bu sıfatların hepsi ezelî, hepsi ebedî, hepsi sonsuz ve hepsi mutlaktır. Bunlarda, ne bir azalma, ne de artma düşünülebilir.

Hayat sıfatı ezelde ne ise ebedde de aynıdır. Bizlere hayat bahşetmesi, Allah’ın ihya (hayat verme) fiiliyledir.

Allah’ın bir sıfatı "ilim"dir. Ne kadar varlık yaratırsa yaratsın, onlara ne kadar hikmetler, mânâlar takarsa taksın, O’nun ilim sıfatında bir değişme düşünülemez.

İlâhî sıfatlardan bir başkası, "irade"dir. Allah’ın iradesi de diğer sıfatları gibi mutlaktır ve küllîdir. Mutlak olmasının manası, O’nun iradesini kayıtlayacak bir başka iradenin söz konusu olmamasıdır. İlâhî iradenin küllî olması ise, sonsuz işlerin hepsini "birlikte irade etmesi" demektir.

Bilindiği gibi, insanın iradesi cüz’îdir, yani bir anda ancak bir şey irade edebilir; onu irade ettikten sonra ikinci bir şey irade etmesi mümkün olur. Şu varlık âleminde, bir anda birbirinden farklı hatta bazen birbirine zıt, sonsuz faaliyetler icra edildiğine göre, bunların irade edilmeleri de birliktedir, beraberdir, sıra ile değildir.

Allah’ın bir diğer sıfatı, "kudret"tir. Allah, atomlardan galaksilere, çiçeklerden cennet bahçelerine kadar her şeyi sonsuz kudretiyle yaratmıştır.

İlâhî sıfatlardan bir diğeri "basar", yani görme, biri de "sem’" yani işitmedir. Maddeden münezzeh olan Allah’ın görmesi ve işitmesi, göz, kulak gibi vasıtalardan münezzehtir. Bütün sesleri birlikte işitir, bütün eşyayı beraber görür.

"Kelam" sıfatına gelince, Allah’ın diğer sıfatları gibi bu sıfatı da sonsuzdur, küllîdir, mutlaktır.

Beyni, konuşma merkezini, ağzı, dili yaratan ve insanı böylece konuşturan Allah, meleklerini bunların hiçbiri olmaksızın konuşturur. Keza, insana da rüya âleminde, bu aletlere ihtiyaç olmaksızın konuşma imkânı verir. Allah’ın zâtı, mahlûkatın zâtlarına benzemediği gibi, kelam sıfatı da onların konuşmaları cinsinden değildir.

"Tekvin" sıfatı, Allah’ın her irade ettiği şeyin, varlık sahasına hemen çıkması manasına gelir.

Not: İtikad mezheplerimizden Maturidî mezhebine göre tekvin Allah’ın bir sıfatıdır. Eş’ari mezhebinde ise tekvin sıfatı irade ve kudret sıfatlarıyla birlikte düşünülmüştür. Buna göre sübutî sıfatlar Maturidi’de sekiz, Eş’ari’de yedidir.

Ef’âl-i İlâhiye (İlâhî Fiiller):

İlâhî isimlerden bir kısmı, fiilî isimlerdir. Yani, bu isimler bir fiile dayanırlar. Bazıları ise fiilî değildirler. Meselâ, Vahid ismi Allah’ın birliğini ifade eden bir isimdir ve herhangi bir ilâhî fiile dayanmaz. Kadîm ismi de öyle, o da Allah’ın evveli olmadığını ifade eder ve hiçbir fiile dayanmaz. Fakat meselâ, Müzeyyin ismi tezyin (süsleme) fiilinden gelmektedir. Keza Musavvir ismi de tasvir (suret verme, şekillendirme) fiiline dayanır.

Cenâb-ı Hakk’ın fiilleri sonsuz olduğu gibi fiilî isimeri de sonsuzdur. İlâhî fillerden birkaç misal: Halk (yaratma), tanzim (nizama, düzene koyma), tekmil (kemâle erdirme), tenvîr (nurlandırma), terzîk (rızıklandırma), imâte (ölümü verme), ihya (hayat verme), in’am (nimetlendirme),..

Bu umumî fiillerin, tabiri caizse, bir de alt şubeleri vardır. Bunlara bakıldığında, ilâhî fiillerin sonsuzluğu daha iyi anlaşılır. Meselâ, terbiye bir tek fiildir, ama sayısız denilecek kadar çok şubeleri vardır. Bütün âlemlerin terbiyesinden, semanın terbiyesine, arzın terbiyesine, insanın terbiyesine, gözün, kulağın, ağzın, midenin terbiyelerine, alyuvarların, akyuvarların, bakterilerin, mikropların terbiyelerine kadar nice farklı terbiye tarzları vardır.

Diğer fiiller de bu şekilde düşünülebilir.

Esmâ-i Hüsnâ:

Allah’ın bütün isimleri, ilâhî sıfatlardan birine dayanır. Meselâ, Alîm ismi sıfat-ı sübutiyeden "ilim" sıfatına, "Kadîr" ismi "kudret" sıfatına, "Mütekellim" ismi "kelam" sıfatına dayanır.

Keza, "Evvel" ismi, sıfat-ı selbiyeden "kıdem" sıfatına, "Âhir" ismi, "beka" sıfatına dayanır.

Bazı İslâmî kaynaklarda ilâhî isimlerden, sıfat diye söz edildiği görülür. Meselâ, "Kerîm", Allah’ın bir ismidir. Aynı zamanda Allah’ı kerem sahibi olarak vasıflandırması cihetiyle de sıfat vazifesi görür. "Kerîm Allah" dediğimiz zaman, Kerîm ismini sıfat makamında kullanmış oluruz.

İlâhî isimlerden çoğu fiilî sıfatlara dayanırlar. Hâlık ismi, yaratma fiiline; Muhyî ismi ihya (hayatlandırma) fiiline; Musavvir ismi sûret verme fiiline; Mümit (ölümü verici) ismi imâte (ölümü verme) fiiline dayanır.

Allah’ın zâtı güzel olduğu gibi, bütün zâtî isimleri de güzeldir.

Sıfatları güzel olduğu gibi, bu sıfatlardan doğan sonsuz fiilleri de güzeldir. Ve bu fiillere dayanan "fiilî isimleri" de güzeldir.

Bu sırra eren kâmil insanlar, “Kahrın da hoş, lütfun da hoş.” demişlerdir. Zira Kahhâr ismi de güzeldir, Latîf ismi de.

Bu kısa açıklamadan sonra, "zât, şuunât, sıfat, fiil, isim" münasebetinden söz edelim:

Nur Külliyatı'nda bu önemli konu defalarca işlenmiş ve misallerle izah edilmiştir. Bunlardan birisinin sonunda şu hüküm cümlesine yer verilmiştir:

“İşte bütün âlemdeki âsâr-ı sanat ve bütün mahlûkat, her biri birer eser-i mükemmel olduğundan, her biri bir fiile ve fiil ise isme, isim ise vasfa ve vasıf ise şe’ne ve şe’n ise zâta şehadet ettikleri için; masnuat adedince bir tek Sâni’-i Zülcelâl’in vücub-u vücuduna şehadet ve ehadiyetine işaret ettikleri gibi; heyet-i mecmuası ile silsile-i mahlûkat kadar kuvvetli bir tarzda bir mi’rac-ı marifettir.”(3)

Buna göre, mahlûkatı tefekkür ederken takip edeceğimiz sıra şöylece ortaya konulmuş oluyor: Eser, fiil, isim, sıfat (vasıf), şe’n, zât.

Allah’ın, bir mahlûku yaratmasında ise bu sıra şu şekli alıyor: Zât, şe’n, sıfat, isim, fiil, eser.

Bir hadis-i kutsî de şöyle buyruluyor:

“Ben gizli bir hazine idim, bilinmeye muhabbet ettim (bilinmek istedim) de kâinatı yarattım.”(4)

Bu kutsî hadisin ışığında şöyle diyebiliriz: Bu varlık âleminin yaratılmasında ilk safha, Allah’ın bilinmeye muhabbet etmesidir. Bu ise ilâhî şuunâttan bir şe’ndir.

Bu ilâhî istekten sonra, kâinatın yaratılması irade edilmiştir, irade ise bir ilâhî sıfattır. Bu irade ile birlikte kudret, ilim gibi bütün sıfatların, tabiri caizse, faaliyet göstermesi söz konusudur. Demek ki sıfatları faaliyete geçiren şuunâttır.

Sıfatlar belli sayıda olmakla birlikte bunlardan sonsuz fiiller zuhur etmiştir ve bu fiillerden her birisi, Allah’ın, ezelden beri var olan bir ismine dayanır. Terbiye fiilinin Rab ismine dayanması gibi.

Şu var ki, henüz hiçbir varlığın yaratılmadığı dönemde de bu isimler var idi, ama tecelli etmemişlerdi. Mahlûkatın yaratılmasıyla tecelli eden isimler, fiilî isimlerdir; Rezzak, Hâlık, Muhyî, Mümit gibi...

Zâtî isimlerin varlığına bu âlemde birçok delil varsa da bu, "tecelli" demek değildir. Meselâ, Kadîm ismi hiçbir şeyde tecelli etmez. Çünkü evveli olmamak ancak Allah’a mahsustur. Ama biz, eşyanın evvellerine bakarak bunları yaratan Allah, kadîm’dir, ezelîdir deriz. Yani, Allah’ın Kadîm ismini eşyanın evvellerinde okuyabiliriz, fakat bu bir tecelli değildir.

Allah’ın en mükemmel eseri, insan ruhudur. Bu ilâhî mucizede, nice ilâhî hakikatlerin birtakım işaretleri mevcuttur. Meselâ, insan kendi kudretini tefekkür ederek, ilâhî kudretin varlığını bilebilir; ancak, kudretinin mahlûk olduğunu, ilâhî kudrete sadece işaret ettiğini ve o kudrete benzemediğini da hatırından çıkarmaz.

Mâlûm olduğu üzere, haritadaki bir işaret bir şehri gösterir, ama o işarette şehrin binalarını, caddelerini, büyüklüğünü, şeklini bulamayız; sadece o şehrin varlığından haberdar oluruz, o kadar.

İnsanın sıfatları ve şuunâtı da böyledir.

İnsan bir fakiri gördüğünde içinde bir merhamet ve acıma duygusu uyanır. Bu, şuunâta misaldir. Sonra ona yardım etmeye karar verdiğinde, irade devreye girmiş ve böylece sıfatlara intikal edilmiştir. Elini cebine sokması da yine bir sıfat olan kudretle gerçekleşir. Fakire sadaka vermek üzere elini uzatması bir fiildir, sadaka verme fiili. Herkes bir fakiri görebilir, ama sadaka vermeyebilir de. Sadaka vermek, ancak cömert insanların işidir. Demek ki, cömertlik vasfını taşıyan insanlarda, sadaka verme fiili gerçekleşiyor. Sonunda, fakirin eline paranın değmesiyle, iş tamamlanmış oluyor.

İşte insan, bu istidadı, bu kabiliyeti sayesinde, ilâhî şuunâtı, sıfatları ve fiilleri bir derece tefekkür edebiliyor.

Son olarak Nur Külliyatı'ndaki şu hayatî tavsiye üzerinde de kısaca durmak isteriz:

“Şeriat ve sünnet-i seniyenin ahkâmları içinde cilveleri intişar eden esmâ-i hüsnanın her bir isminin feyz-i tecellisine bir mazhar-ı câmi’ olmağa çalış...”(5)

Buna göre ilâhî isimlere mahzar olmanın ve onlardan feyiz almanın en sağlam yolu, Kur’ân’a ve sünnete uymaktır. İnsan, ilâhî emirlere uyduğu, yasaklardan kaçındığı ve bu konuda en büyük rehber olan Allah Resûlü’nün (asm) sünnetine ittiba ettiği ölçüde, ilâhî isimlerin tecellilerinden feyiz alır.

Nur Müellifi, "mazhar-ı câmi" olmaktan söz ediyor ve bunun için çalışmak gerektiğini söylüyor. Bir mahlûk, ne kadar çok isimden ne ölçüde feyiz alırsa, derecesi, şerefi, rütbesi o nispette yükselir. Bir misal verelim:

Bir âlimde Allah’ın Alîm ismi tecelli etmiştir. Bu âlim fakirleri doyurduğunda Rezzâk isminden de ayrı bir feyiz alır. Kendisine karşı işlenen bir hatayı affettiğinde ise Ğaffar ismine mazhar olur. Bütün bunlar kulun kendi cüz’î iradesiyle yapabildiği işlerdir ve "mazhar-ı câmi olmaya çalış" denilmesi de bundandır. Yoksa her organımızın ve her duygumuzun İlahi ilim ve kudretle yaratılmalarında bizim hçbir hissemiz yoktur. Onları ancak tefekkür etmekle feyz alabiliriz.

Dipnotlar:

(1) bk. Sözler, Yirmi Beşinci Söz, Üçüncü Şule.
(2) bk. Buhari, Bed'u'l-halk, 1.
(3) bk. age., Otuz Üçüncü Söz, On Sekizinci Pencere.
(4) bk. Acluni, Keşfü'l-Hafa, II/132.
(5) bk. age., Yirmi Dördüncü Söz, Beşinci Dal.

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü