"Bir şey zâtî olsa, onun zıddı o zâta ârız olamaz. Çünkü içtimaü’z-zıddeyn olur; o da muhâldir." İzah eder misiniz?

Değerli Kardeşimiz;

Mahiyetleri farklı iki şeyin mahiyetlerini muhafaza ettikleri aynı anda, zıtlarına değişmeleri mümkün değildir. Mesela, aynı anda vakit ya gecedir ya da gündüzdür. Belirli bir vakit için hem gece hem de gündüzdür denilemez. Aynı şekilde bir şey ya soğuktur ya da sıcaktır, yani o şey hem çok soğuk hem de çok sıcaktır denilemez.

Aynı şekilde insan bir şeyi ya ister veya istemez, istemekle istememek birlikte bulunmaz. Yani, “Ben bu şeyi hem istiyorum hem istemiyorum” denilmez.

Bu kaidenin mevzumuza tatbikine gelince:

Allah’ın bütün sıfatları gibi kudreti de zâtîdir. Yani kendi zâtındandır, başkası tarafından kendisine verilmiş değildir. "Bir sıfat zâtî olunca onun zıddı ona arız olamaz" kaidesine göre, Allah’ın kudretine acz giremez.

Bizim sıfatlarımız ve mahlûkatın hususiyetleri zâtî değillerdir; kendilerine birer İlâhî ihsandırlar ve sonradan meydana gelmişlerdir. Dolayısıyla bunların zıtları onlara dâhil olabiliyor. Meselâ, hayatımız zâtî olmadığı için ölüyoruz, sıhhatimiz zâtî olmadığı için hastalanıyoruz, gençliğimiz zâtî olmadığı için ihtiyarlıyoruz.

Eşyada da bunun bazı misalleri vardır. Ampulün ışığı zâtından olmadığı için sönebiliyor, ama Güneş'in ışığı, ona göre, bir derece zâtî olduğu, başka bir mahlûktan gelmediği için Güneş'te sönme olmuyor. Duvarımızın boyası ile altının rengi de buna misal olabilir, birincisi zamanla kaybolur, ikincisi ise devam eder, baki kalır.

Allah’ın kudretine acz girmediği için, her şeyi aynı kolaylıkla yaratır. Yani O’nun kudretinde mertebeler yoktur; bir şey daha kolay, bir başka şey ise daha zor değildir. Bizim kudretimiz sonradan verildiği için sınırlıdır. Bu kudretin başı ve sonu vardır. Bir kiloyu kaldırdığımızda mevcut gücümüzden bir kiloluk kısım eksilmiş olur, yani o kudrete bir kiloluk acz girer. İki kiloyu kaldırdığımızda iki birim acz, otuz kiloyu kaldırdığımızda otuz birim acz girer. Bunlar insan kudretindeki mertebelerdir ve aczin girmesi nisbetinde teşekkül etmişlerdir. Onun içindir ki, beş kiloyu kaldırmakla on kiloyu kaldırmak arasında bizim için bir mertebe farkı vardır; ikinciyi daha zor kaldırırız.

Allah’ın zâtî ve sonsuz kudreti için bir ile bin, atomla Güneş, çiçekle cennet müsavidir. Hepsini aynı kolaylıkla yaratır. Bu ise o kudrette mertebelerin bulunmaması ile olmaktadır.

Üstadımız, haşri (öldükten sonra dirilmeyi) ispat ederken, bu kaideyi zikretmiş ve bu kaideyle Allah’ın kudret ve kuvvetine hiçbir şeyin ağır gelmeyeceğini ispat etmiştir.

Cümlemizi izahtan evvel kelimelere bir göz gezdirelim:

Zâtî: Kendisi ile var olup, sonradan takılmayan, zatına ait.
Ârız: Sonradan takılan, sonradan olan şey.
İçtima-i zıddeyn: İki zıttın bir araya gelmesi
Muhal: İmkânsız.

Şu âlemde ki hiçbir mahlûkun, hiçbir sıfatı zâtî değildir. Yani zatına ait olmayıp, hepsi Cenab-ı Hakk’ın ihsanıdır. Zâtî (zatıyla kaim olan) sıfatlar, ancak Allah’a mahsustur. Zira kâinat da içindeki bütün mahlûkat da sonradan icad edilmiştir; ezelî değil, hâdistir yani sonradan olmuştur. Kendisi ezelî olamayanın, sıfatları da ezelî ve zâtî olamaz. Lakin biz burada, üstadımızın mezkûr cümlesinin anlaşılabilmesi için bazı şeyleri zâtî kabul edeceğiz. Her ne kadar o sıfatlar sonradan yaratılmışsa da, yaratıldığı anda o eşyaya takıldığı için bir derece zâtî kabul edilebilir.

Mesela: Güneşin ışığı bir derece zâtîdir. Yaratılması ile beraber, ışığa sahip olmuştur. Bu sebepten, ışığın zıddı olan karanlık ona ârız olamaz; yani karanlık güneşe yaklaşamaz. Çünkü “Bir şey zâtî olduğunda, ona zıddının ona ârız olamaması” bir kaidedir.

Fakat lambanın ışığı, zâtî olmayıp ârızî olduğundan, yani sonradan o cam parçasına takıldığından ve onun bizzat zâtî malı olmadığından dolayı, ışığın zıddı olan karanlık, lambaya ârız olabiliyor.

İkinci Misal: Güneşin harareti bir derece zâtîdir. Güneş, icadıyla birlikte bu sıfata sahip olmuştur. Bu sebepten, sıcağın zıddı olan soğukluk güneşe yaklaşamıyor ve yanaşamıyor. Çünkü bir şey zâtî olduğunda, ona zıddı ona ârız olamaz.

Sobanın sıcaklığı zâtî değildir; yani soba, “sıcak olma” sıfatına, içinde bir madde yakılmasıyla sonradan sahip olmuştur. İşte bu sebepten dolayı, sıcaklığın zıddı olan soğukluk sobaya ârız olabiliyor. Odunu biten soba, bir müddet sonra soğuyor.

Üçüncü Misal: Altın ve elmas gibi maddelerin parlaklığı bir derece zâtî olduğundan, solma ve kararma onlara ârız olamıyor. Zira bir şey zâtî olduğunda, onun zıddı ona ârız olamaz.

Cilalanmış bir eşyanın parlaklığı ise, ârızî yani sonradan olduğundan, solmaya ve kararmaya mahkûmdur. Parlaklığın zıddı olan matlık, o eşyaya yaklaşır ve onu soldurur.

Dördüncü Misal: Dünyamızın hareket etmesi ve kendi etrafında dönmesi bir derece zâtî olduğundan, hareketin zıddı olan sükûnet ve yerinde durmak, dünyamıza ârız olamıyor. Dünyamız devamlı dönüyor.

Fakat bir topacın ya da bisiklet tekerinin hareketi ârızî olduğundan, yani “dönmek” onların zâti bir sıfatı olmadığından dolayı, hareketsizlik onlara ârız olabiliyor.

Netice; bir şey zâtî olursa, onun zıddı ona ârız olamıyor.

Cenab-ı Hakk’ın kudret ve kuvveti zâtîdir, kendindendir. Yani varlığı ile daimdir. Başkasından alınmış veya sonradan kazanılmış değildir. Allah ezelî olduğu gibi sıfatları da ezelîdir, nihayetsizdir ve mutlaktır, yani kayıt altına girmez.

Bu mütalaanın neticelerini şöyle maddeleyebiliriz:

• Madem kudret sıfatı, Allah’ın zâtî bir sıfatıdır; o halde zıddı olan acizlik O’na ârız olamaz.
• Ve madem acizlik Allah’a ârız olamaz, o halde O’nun kudretinde mertebeler olmaz.
• Ve madem kudretinde mertebeler olmaz; o halde, eğer hikmeti müsaade ederse, her an binlerce kâinatı yaratabilir. Güneşin ışık verme fiilinde, bir damla ile deryanın veya bir çiçek ile yıldızların farkı olmadığı gibi, Allah’ın kudretine nisbeten de az, çok, büyük, küçük, cüz’î, küllî birdir. İcatta ve tasarrufta, zerreler yıldızlara eşittir. Bir sineğe hayat vermek ile bütün ölüleri diriltmek aynıdır. Bir çiçeği yarattığı gibi, aynı kolaylıkla baharı yaratır; cenneti de aynı kolaylıkla icad eder.

Bu kaideden şu neticeleri de çıkabiliriz:

• Hayat, Allah’ın zâtî bir sıfatıdır. Bu sebepten bu sıfatın zıddı olan ölüm, Allah’a yanaşamıyor.
• Görmek, Allah’ın zâtî bir sıfatıdır. Bu sebepten bu sıfatın zıddı olan görmemek, Allah’a ârız olamıyor ve Allah her şeyi aynı anda müşahede ediyor, hiçbir şey nazarından saklanamıyor.
• İşitmek, Allah’ın zâtî bir sıfatıdır. Allah bütün sesleri, hatta kalpten geçenleri dahi aynı anda işitiyor.
• Allah’ın güzelliği zâtîdir. Elbette güzelliğin zıddı olan çirkinlik Allah’a ârız olamaz.
• Allah’ın ilim sıfatı zâtîdir. Elbette bu sıfatın zıddı olan cehalet, yani “bilmemek” Allah’a ârız olamaz. Ârız olamazsa, şu gibi neticeler çıkar: Allah denizlerin binlerce metre derinliğindeki bir balığın yüzmesini bilir. Gecenin karanlığında adım atan bir karıncayı bilir. Hiçbir yaprak onun bilgisi olmadan düşemez. Allah bütün kalplerden geçenleri bilir... Bütün bunlar, ilim sıfatının Allah’ın zâtî bir sıfatı olmasının neticesidir. Zira bunlardan birini bilmemek, cahilliktir. Hâlbuki ilim sıfatı zâtî olduğundan, onun zıddı olan cehalet ona ârız olamıyor. Allah Alîm’dir; her şeyi her şeyi ile bilir.
• Cenab-ı Hakk’ın diğer sıfatlarına da bu kaideyle bakılabilir.

Bu kaideyle birlikte, şu kaidenin de mütalaa edilmesi faydalı olacaktır:

“Bir şeyde mertebelerin bulunması, o şeyin zıddının, ona tedahülü (müdahalesi) iledir.” Bu kaideyi şu misallerle anlayabiliriz:

• Işığın mertebeleri, zıddı olan karanlığın müdahalesi iledir.
• Sıcaklığın mertebeleri, zıddı olan soğukluğun müdahalesi iledir.
• Güzelliğin mertebeleri, zıddı olan çirkinliğin müdahalesi iledir.
• Tokluğun mertebeleri, zıddı olan açlığın müdahalesi iledir.
• Kuvvetin mertebeleri, zıddı olan diğer bir kuvvetin müdahalesi iledir…

Demek kaidemiz şu: Bir şeye, zıddı müdahale edemezse, o şeyde mertebe olmaz. Bu kaideden şu neticeleri çıkabiliriz:

• Allah’ın zıddı yoktur.
• Madem Allah’ın zıddı yoktur, o halde O’nun tasarrufuna müdahale de yoktur.
• Madem müdahale yoktur, o halde Allah’ın kudretinde bir mertebe olamaz. Kudreti nihayetsiz olur.
• Kudreti nihayetsiz olunca da bir çiçeği yaratmakla bir baharı yaratmak; bir sineği ihya etmekle öldükten sonra bütün mahlûkatı haşretmek, o kudrete müsavidir. Bir iş, bir işe mani olamaz.

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü