''Ey daire-i esbabdan zuhur eden işleri, hâdiseleri esbaba isnad eden gafil, cahil!'' ifadesindeki “işler ve hadiseler” nelerdir; sebepleri hep madde olarak mı algılamalıyız?

Değerli Kardeşimiz;

Sebeplerin eli ile gelen neticelerin o sebeplerini işi olmadığını, mesela, bir kudret mucizesi ve rahmet hediyesi olan elmayı ağacın yapmadığını imanı olan her insan, kolaylıkla idrak edebilir. Lakin sebeplerden hâsıl olan neticelerin bir kısmı insanların fiil ve davranışlarına ve içtimaî hâdiselere bakıyor. Bu sebeple savaşları komutanların kazandığına inanılıyor ve hâdiseler sanki -hâşâ- Allah’ın bir tasarrufu ve kaderin bir hükmü yokmuş gibi tevil ediliyor. Elmayı ağaçtan bilmek nasıl büyük bir gaflet ise, hâdiseleri sebeplerden bilmek de gizli bir şirktir. İşte “işler ve hâdiseler” ifadesi daha ziyade bu mânaya işaret ediyor.

Hâlbuki Allah’ın tasarrufu ve rububiyeti mutlaktır, her şeyi ihata eder. Bütün işler ve hâdiseler, O'nun tasarruf ve rububiyetindedir.

Meyveyi ağacın yaptığını söyleyenler o kuru ağaca bir şuur, bir irade ve kudret yüklemiş olmuyorlar mı? Böyle bir düşüncenin hakikatle hiçbir alâkası olamayacağını bütün akıl ve vicdanlar ittifak halinde haykırmıyorlar mı? Bu ağaç, meselâ, bir portakal ağacı olsun. Onun C vitamini taşıyan bir meyve vermesi için, evvela insanı tanıması, bedenin bu vitamine olan ihtiyacını bilmesi, sonra onun damak zevki, ağız yapısı, midesinin hazım gücü konularında teferruatlı bilgi sahibi olması gerekir ki, tadıyla, vitaminiyle, yumuşaklığıyla tam insana uygun bir eser ortaya koyabilsin.

Bir adamın üç cümle yazması, üç adamın bir cümle yazmalarından çok daha kolaydır. Zaten şuursuz ve iradesiz olan sebepler bir araya gelerek istişare suretinde bir yazı yazmaya, meselâ, bir arı yapmaya karar veremezler. Ama o mahlûkları birer sebep ve vasıta olarak yaratan Allah, onların eliyle bir arıyı gayet kolay yaratır; annede bebek, ağaçta meyve yarattığı gibi.

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü