"O Şems-i Ezelînin tecellisine mazhariyetle, kavanin-i hikmetine ve desatir-i ilmiyesine ve nevamis-i kudretine irtibat peyda eder." cümlesindeki tabirleri izah eder misiniz?

Değerli Kardeşimiz;

"Öyle de وَ ِللّٰهِ الْمَثَلُ اْلاَعْلٰى eğer hadsiz eşya ve mahlukat Vahid-i Ehade verilse, o vakit o irtibatla her şey birer mazhar olur. O Şems-i Ezelînin tecellîsine mazhariyetle, kavanin-i hikmetine ve desâtir-i ilmiyesine ve nevâmis-i kudretine irtibat peyda eder. O vakit, havl ve kuvvet-i İlâhiye ile her şeyi görür bir gözü ve her yere bakar bir yüzü ve her işe geçer bir sözü hükmünde bir cilve-i Rabbâniyeye mazhar olur." (Mektubat, Yirminci Mektub'un Onuncu Kelimesine Zeyl.)

Kavanin-i hikmet; Allah'ın kâinatta yerleştirdiği âdetullah veya sünnetullah dediğimiz hikmet kanunlarıdır. Her şey Hakîm isminin kanunları çerçevesinde yaratıldığı için, eşya sayısız fayda ve hikmetlerle yaratılmaktadırlar.

Bitkiler âlemindeki sayısız ilim ve hikmetler botanik ilminde ve onun alt dalları olan morfoloji, fizyoloji, genetik gibi ilim dallarında hayretle izlenmiş ve kaydedilmiştir. Şimdi misalimizdeki çiçek kendinde görünen hikmetleri ancak Allah’ın ilim ve hikmetinin mazharları olan eşyanın ona hizmet etmeleriyle kazanmıştır. Kendisinin bu kanunlardan ve ilimlerden habersiz olduğu açıktır.

"İsm-i Hakîm'in cilve-i azamından olan hikmet-i amme-i kâinat, iktisat ve israfsızlık üzerinde hareket ediyor, iktisadı emrediyor." (Lem'alar, 30. Lem’a, İkinci Nükte)

Allah her şeyde en kısa en hafif en faydalı en kolay ve en iktisadlı yolları ihtiyar ediyor. Bütün bunlara "hikmetle iş görmek" deniliyor. Allah, her vazifeyi görecek ayrı ayrı şeyler yerine, çok vazifeleri görecek bir şey yaratıyor.

Mesela, Allah bir karaciğere dört yüz vazife takmak yerine, her vazife için ayrı bir karaciğer yaratsa idi, insanın dağ kadar bir bedeni olması gerekirdir. İnsan da iktisat ve kanaat üzerine yaşarsa hem Allah'ın kâinattaki ilahi icraatına uygun hareket etmiş olur hem de hayatı rahat, huzurlu ve bereketli geçer. Kâinatta cari olan iktisat ve hikmete zıt hareket etmek, akıntıya karşı yüzmek gibidir; insanı yorar ve maksuduna ulaştırmaz.

Allah, bir ton elma vermek için bir ağaç yaratmak yerine, her bir elma için ayrı bir ağaç yaratmış olsa idi, daha kısa, daha hafif ve daha kolay bir yolu terk etmiş, hikmet ve iktisada zıt icraat yapmış olurdu.

Kâinatta, hikmetin ve iktisadın hükmettiğine ve israfın olmadığına her şey delildir.

Desâtir-i ilmiye; ilmin düsturları, kaideleri ve prensipleri demektir. Kâinatta her şey, ilim sıfatının ölçü ve prensipleri ile yaratılmışlar ve yaratılıyorlar. Bunun en büyük ispatı kâinatı inceleyen fen ilimleridir. Fizik, kimya, biyoloji, tıp, coğrafya ve astronomi gibi ilim dalları ilim sıfatının tecellilerini tetkik edip inceliyorlar. Kâinatta ilahî bir isim olan Alîm isminin prensipleri işliyor olmasaydı, bugün fen ilimleri diye bir şey olmazdı. İşte her şey ve her zerre zatında cahil iken, Allah'ın sonsuz ilmine ayna olması hasebiyle, harika işler görebiliyorlar.

Nevamis-i kudret; kudretin kanunları demektir. Nevamis kanunlar ve kaideler manasına geliyor. Her şeyde hikmet ve ilim nasıl hükmediyorsa, aynı şekilde ilahi kudretin kanunları da işliyor. Mesela, suyun kaldırma kuvveti ve yer çekimi, ilahi kudretin birer kanunlarıdırlar. İşte zatında hiçbir kuvvet ve kudreti olmayan bir zerre, Allah'a intisab ederek bütün kâinattaki kudret kanunlarına irtibat peyda ederek ona göre adım atıyor ve harika işler görüyor.

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü