"Rahmân büyük nimetlere, Rahîm küçük nimetlere delâlet ettikleri cihetle, Rahîm’in, Rahmân’dan sonra zikri, yukarıdan aşağıya inmek mânâsına olan sanatüt-tedellî kaidesine dahildir." cümlesini izah eder misiniz?
Değerli Kardeşimiz;
"S - Rahmân büyük nimetlere, Rahîm küçük nimetlere delâlet ettikleri cihetle, Rahîm’in, Rahmân’dan sonra zikri, yukarıdan aşağıya inmek mânâsına olan 'san’atü’t-tedellî' kaidesine dahildir. Bu ise, belâgatça makbul değildir."
"C - Evet, kaşlar göze, gem ata mütemmim oldukları ve onların noksanlarını ikmal ettikleri gibi, küçük nîmetler de büyük nimetlere mütemmimdirler. Bu itibarla, mütemmim olan, haddizatında küçük de olsa, faideyi ikmal ettiğinden, büyükten daha büyük olması icap eder."(1)
Tedelli sanatı: Muhatabın söyleneni anlayabilmesi için, onun seviyesine inme mânâsında olup, belagat ilminde bir sanat türüdür.
Burada, yukarıdan aşağıya, büyükten küçüğe gitmek ve manaları o şekilde sıralamak, belki anlatmak ve anlamak açısından bir seviye inmesidir. Ama belagat açısından makbul değildir. Çünkü, belagatın en mühim tarafı, az sözle çok şey anlatmaktır. Tedelli ise, az bir şeyi, çok sözle ifade etmek olduğundan makbul sayılmamıştır.
Önce küçükler zikredilir, sonra büyüğe doğru gidilir; makbul olan da budur. Protokolde de önce alt makamdakiler, en sonunda en üst makam sahipleri konuşmaya çıkarlar. Bu yüzden "Kur’an’da, bu şekil belagata uygun olmayan bir yöntemin kullanılması neye binaendir?" diye soruluyor ve ona bir cevap veriliyor.
Burada maksat büyükten küçüğe nimetleri sıralamak ve saymak değil, gizli kalmış, unutulmuş nimetleri hatırlatmak için bir ikazdır, bir tembihtir; tedelli, yani yukarıdan aşağıya inmek değildir. Görünmeyen nimetleri göstermek açısından terakki var, denilerek ifade edilmiştir.
Bazen küçük gibi görünen nimetler, büyük nimetleri tamamladıklarından, büyükten daha büyük olabilirler. Bu yüzden küçük nimetlere işaret eden Rahim isminin, Rahman isminden sonra zikredilmesi, bayağı ve sıradan olan yukarıdan aşağıya doğru sıralama değil, gizli kalmış veya unutulmuş olan tamamlayıcı nimetlere işaret eden bir anahtar ifadedir.
Rahman ismi dünya hayatında galiben tecelli eder. Rahman isminin büyük nimetlere bakması, ayırım yapmaksızın her şey üstünde tecelli etmesinden dolayıdır.
Rahim ismi ise, tecelli noktasından hususidir, dünya hayatından çok ahiret hayatına bakar. Bu yüzden kafirler, zalim ve dinsizler, dehşetli mahşer meydanında Rahim ismine mazhar olamayacakları için azap devamlı ve şiddetli olacaktır.
Rahim ismi dünya ve ahirette ekseri mümin ve müttakilere tecelli eder. Fakat dersine çalışan talebe ile çalışmayan talebe arasında Rahim ismi sadece çalışan talebe için tecelli eder, ona hususi ikram yapar, bu manada alırsak kafirler de tecelli kapsamına girerler. Yani Rahim, hem dünya hem de ahirette hususi tecelli ediyor. Dünyada fıtratın kanunlarına uyanlara, ahirette ise imana tabi olanlara bakıp tecelli edecek. Lakin Rahman ismi dünyada ayırım yamaksızın her şey üstünde tecelli ediyor.
(1) bk. İşaratü'l-İ'caz, Fatiha Sûresi Tefsiri.
Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü
