"Mu’tezile mezhebinde Zemahşerî gibi, itizalde en mutaassıp bir fert olduğu halde,.." Zemahşerî ve diğer Mu’tezile imamları arasındaki farkı izah edebilir misiniz?

Değerli Kardeşimiz;

Bu fark ancak niyet ile izah edilebilir. Zira niyet öyle bir iksirdir ki, gösteriş için yapılan bir iyiliği günaha kalbeder. Mesela namaz insanlara iyi görünmek niyeti ile kılınırsa, günaha dönüşür, hatta gizli bir şirk şekline girer.

Mesela, içtihad için sahabelerin birbiri ile mücadelesi ve savaşmalarında, bir taraf hakta isabet etmiş iken karşı taraf haksız bir vaziyette bulunabiliyor; ama niyetlerinde bir garaz, bir fitne olmadığı, belki sadece Allah'ın rızasını gözettikleri için, Allah onların niyetine binaen maktüllerini şehid, gayretlerini sevap olarak yazmıştır.

“Evet, niyet öyle bir hâsiyete mâliktir ki, âdetleri, hareketleri ibadete çeviren pek acib bir iksir ve bir mâyedir." (Mesnevi-i Nuriye)

Zemahşerî gibi Mutezile içinde ifrat derecesinde bulanan ve Allah’ı tenzih etmek maksadı ve niyeti ile bazı Ehl-i sünnet akidelerine hücum ettiği, hatta "Allah cüz’î ve basit şeylerle meşgul olmaz." diyerek, onu bir nevi kendi tarzı ile tenzihe çalışmasına rağmen, Ehl-i sünnet âlimleri ona fazla hücum etmediği gibi hürmet bile etmişler. Ehl-i sünnete muhalefet noktasından bundan daha az ve mutedil olan Mutezile imamlarına ise çok ağır tokatlar vurmuşlar.

Üstad Hazretleri bu farklı muameleyi niyet ile izah ediyor. Zemahşerî’nin niyeti Allah'ı tenzih etmek olduğu için, onun o gibi aşırı fikirlerini Ehl-i sünnet âlimleri mazur görüp hürmeti kaldırmamışlar. Ama diğer Mutezile imamlarının niyetinde, Cenab-ı Hakk’ı tenzihden ziyade, felsefenin batıl fikirleri hâkim olduğundan, Zemahşerî kadar aşırı gitmemelerine rağmen şiddetli Ehl-i sünnetin büyük imamlarından tezyif ve tekfir tokatlarını yemişler.

Halbuki Zemahşerî’nin bazı fikirleri, tekfiri icab ettiği halde, niyeti halis olduğu için oradan kurtarıyor.

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü