"İtikadda da ta’til ifrattır, teşbih tefrittir, tevhid vasattır." İzah eder misiniz?

Değerli Kardeşimiz;

İfrat, bir şeyde aşırı gidip hak çizgisinden çıkmak, istikametten uzaklaşmak demektir.

Tefrit ise haktan geri durmak, hak çizgisinin gerisinde kalmak demektir.

Vasat ise, orta yoldur. Yani, ifrat ve tefrite düşmeden, hak çizgisinde durmak, istikamet üzere olamaktır.

"(Bilmana / mealen) Bu üç yol ve tarz, her şey için geçerlidir. Yani insanın üç kuvvesi olan kuvve-i akliye, kuvve-i gadabiye ve kuvve-i şeheviyede ifrat, tefrit ve vasat mertebe olabilmektedir."(1)

"İfrat ve tefrit dediğimiz haktan sapma ise, delillere karşı bir isyandır ve hayat-ı içtimaiyeye karşı isyan ateşini yakan iki âmildir. Ve keza, itikadda da tatil ifrattır, teşbih tefrittir, tevhid vasattır."(2)

Üstad, burada, iman ve itikadın da ifrat, tefrit ve vasatının olduğunu izah ediyor.

Buradaki ifrat kelimesiyle Muattıla (inkârcılar); tefrit kelimesiyle Müşebbihe güruhuna işaret edilmiştir. Bu iki grup itikad noktasında iki aşırı uçtur.

İfrat olan ta’til mutlak küfrü ifade ediyor. Ta’til bugünkü ifadesi ile ateizm demektir. Bunlar külliyen Allah’ın varlığını inkâr ediyorlar ve tamamıyla materyalisttirler. Yani her şeye “ya tabiat yapmış ya tesadüfen olmuş ya da sebeplerin eli ile meydana gelmiş” diyorlar.

Küfür umumî bir mefhum olup bütün inkârcıları ve batıl fikirlerini içine alan küllî bir mefhumdur. Ta’til ise, küfrün bir şûbesi ve bir cüz’üdür. Yani her ta’til küfürdür, lakin her küfür ta’til değildir.

Mesela Hıristiyanlar da küfür içindeler, lakin Muattıla değillerdir. Allah’ın varlığını inkâr etmiyorlar, sadece sıfatlarında hata ediyorlar. Yahudiler de hakeza kâfirdirler, ama ateizm demek olan ta’til içinde değildirler. Bunlar Allah'ın sıfatlarında hata eden ve Peygamber Efendimizin risaletini kabul etmedikleri için kâfirdirler, lakin ateist değillerdir. Bu ölçüyü diğer itikad fırkalarına da tatbik edebiliriz.

İtikadda tefrit ise, Allah’ı mahlûkata ve cisimlere benzetmek ya da cisimleştirmektir. Buna da, mücessime ve müşebbihe gibi dalalet fırkalarını misal verebiliriz. Bunlar, Allah’ı, Kur’an ve hadislerdeki bazı teşbihlere dayanarak cisimleştirmişlerdir. Hatta daha ileri gidenler, -hâşâ- “Allah’ın zatı, insanın sureti ve şekli gibidir”, diyerek haktan sapmışlardır.

İtikadda vasat ise, yani hak ve doğru olan orta yol ise, tevhiddir. Yani ne Allah’ın varlığını ve birliğini inkâr eder, ne de Allah’ın zat ve sıfatlarını mahlûkata ve cismanî şeylere benzetir. Allah vardır ve birdir; buna şahit, bütün kâinattır. Aynı zamanda, Allah maddeden, cisimden, mahlûkattan ve onların sıfatlarından münezzeh ve müberradır. Bu ise bütün hak dinlerin müşterek ismi olan Hanif dininin esasıdır.

Bu üç mertebenin de kendi içinde kullanıldığı makama göre üç mertebesi vardır. Şöyle ki;

1. Muattılanın manası ilhaddır. Yani Cenab-ı Hakk'ın varlığını inkârdır. Buna ateizm misal olarak verilebilir. Müşebbihe ise Zat-ı Zülcelalin varlığını kabul eder, fakat mümküne veya insana teşbih ile tefrite düşer. Vasat ise Zat-ı Vacibu'l-Vücud vaciddir, mevcuddur, ezelîdir, ebedîdir ve mümkinata benzemez.

2. Muattıla Halık'ı kabul eder, fakat kâinattaki tasarrufunu kabul etmez, ki bu da ifrattır. Buna misal olarak deizm verilebilir.

Müşebbihe ise Cenab-ı Hakk'ın tasarrufunu hulul, ittihad, ittisal manasında kabul ile tefrite düşer.

Vasat ise: "Her şey, her anında her şe'ninde kudretin tasarrufatı altındadır. Fakat Cenab-ı Hakk'ın mümkinatla nisbeti sadece hallakiyettir" der.

3. Muattıla sıfat-ı kudsiyeyi tevhide zıt diye, zat ile aynı düşünerek nefy eder, ifrat eder.

Müşebbihe ise sıfat-ı Sübhaniyeyi insan sıfatına benzeterek tefrite düşer. Ehl-i tevhid ise: "Zat-ı Zülcelâl vahiddir, ehaddir, sıfat-ı Kudsiye-i İlahiye ile muttasıftır. Sıfatları mümkinatın sıfatlarına benzemez" diyerek vasat yolu ihtiyar eder.

Dipnotlar:

(1) bk. Şualar, On Beşinci Şuâ.
(2) bk. İşaratü'l-İ'caz, Bakara Sûresi, 26-27. Âyetlerin Tefsiri.

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü