Nuraniyet sırrı, şeffafiyet sırrı, muvazene sırrı, intizam ve imtisal sırlarını açıklar mısınız?

Değerli Kardeşimiz;

Allah'ın kudreti karşısında az-çok, büyük-küçük, ağır-hafif, uzun-kısa gibi şeylerin hepsi eşittir. Onun kudretine nisbeten her şey müsavidir. Üstadımız bu derin meseleyi akla yaklaştırmak için altı tane temsil zikrediyor.

"Birinci Temsil: Şeffafiyet sırrını gösterir."

Temsilin tamamı şu şekildedir:

“Meselâ: Şemsin feyz-i tecellisi olan timsali ve aksi, denizin yüzünde ve denizin her bir katresinde aynı hüviyeti gösterir. Eğer küre-i arz, perdesiz güneşe karşı muhtelif cam parçalarından mürekkeb olsa; şemsin aksi, her bir parçada ve bütün zemin yüzünde müzahametsiz, tecezzisiz, tenakussuz bir olur. Eğer farazâ şems, fâil-i muhtar olsa idi ve feyz-i ziyasını, timsal-i aksini iradesiyle verse idi; bütün zemin yüzüne verdiği feyzi, bir zerreye verdiği feyzden daha ağır olamazdı.”(1)

Bilindiği gibi, Allah’ın bir ismi Nur’dur ve bütün esmâsı nuranîdir. Üstad Hazretleri Güneş için “Nur isminin kesif bir zılali” ifadesini kullanıyor. İşte bu temsilde, Nur isminin koyu ve katı bir gölgesi hükmünde olan Güneş'in, bütün aynalarda birlikte tecelli etmesi nazara verilerek, İlâhî isimlerin eşyada çok kolay tecelli ettiği, bir tecellinin diğerine mani olmadığı bütün kalplere kabul ettiriliyor.

Güneş bir zerreye verdiği feyzi, bütün zemin yüzüne de aynı kolaylıkla verebilmektedir. Bu harika misâli bütün İlâhî isimler için tatbik edebiliriz. Meselâ, “Rezzâk” ismi bir nurdur, her bir rızık ise o nurdan nasiplenen bir lem’a gibidir. Cenâb-ı Hak bu isminin tecellisiyle, bir sineği, bir böceği rızıklandırdığı gibi, aynı kolaylıkla zemin yüzündeki bütün canlıları ve her bir canlının da bütün hücrelerini rızıklandırmaktadır. Üstadımız "Nuraniyyet sırrı" ile "şeffafiyet sırrı" başka yerlerde genellikle ayrı işlediği halde, burada beraber işlemiştir. Nuraniyet Güneş'in aksindeki kolaylığı, şeffafiyet ise mevcudatın iç yüzlerindeki şeffaflığı ve parlaklığı ifade eder.

"İkinci Temsil: Mukabele sırrıdır."

"Meselâ: Zîhayat ferdlerden terekküb eden bir daire-i azîmenin nokta-i merkeziyesindeki ferdin elinde bir mum ve daire-i muhitteki ferdlerin ellerinde de birer âyine farzedilse; nokta-i merkeziyenin muhit âyinelerine verdiği feyiz ve cilve-i aks, müzahametsiz, tecezzisiz, tenakussuz, nisbeti birdir."

Her iki temsil arkasında büyük benzerlik vardır. Aradaki tek fark, şahısların ellerindeki aynaların muma mukabil tutulmasıdır. Yani birincisinde feyz verme, ikincisinde ise feyz alma esastır. Her ne kadar, “nokta-i merkeziyenin muhit âyinelerine verdiği feyiz” ifadesi, Güneş'in feyz vermesiyle aynı gibi görünse de bu temsilin “mukabele sırrı” olmasından hareketle, burada esas olanın feyiz alma olduğu anlaşılıyor. Yani bir ayna da binlerce ayna da kendilerini Güneşe mukabil tutsalar, hepsi aynı feyzi birlikte alırlar, yer darlığı olmaz. Güneş de feyzini bunların tamamına aynı kolaylıkla verir.

Bu temsillerin tümünde esas olan, “az ile çoğun, bir ile binin fark etmediği”dir. Bu iki temsilde aynı hakikate iki ayrı yönden baktırılmıştır.

Üstad Hazretleri, dersin sonunda, mahlûkat âleminden verilen bu temsillerin mizanıyla o kudretin tartılamayacağına bilhassa dikkat çekiyor. Kendi ifadesiyle: “Şu altı sırrın küçük mizanlarıyla o kudret tartılmaz ve münasebete giremez. Yalnız fehme takrib ve istib’adı izale için zikredilir.”

"Üçüncü Temsil: Muvazene sırrıdır."

Allah’ın sonsuz kudretiyle, her şeyi son derece kolay yarattığına mahlûkat âleminden farazî bir misâl veriliyor:

“Meselâ: Hakikî ve hassas ve çok büyük bir mizan bulunsa; iki gözünde iki güneş veya iki yıldız veya iki dağ veya iki yumurta veya iki zerre herhangisi bulunursa bulunsun, sarf olunacak aynı kuvvet ile o hassas azim terazinin bir gözü göğe, biri zemine inebilir.”

Sarf olunacak aynı kuvvetle, güneş de göğe çıkarılabiliyor, zerre de. İkisi arasında bir kolaylık veya zorluk farkı olmuyor.

Bu misâlin hakikate tatbiki şöyledir:

Muvazene kelimesi “imkân”ın tarifiyle alâkalıdır. İmkân, “iki tarafı müsavi olan, yani yokluğu ile varlığı eşit olan” şeklinde tarif ediliyor. Allah’ın varlığı zâtındandır, olması vaciptir, olmaması muhaldir; ezelîdir ve ebedîdir. Mahlûkatın ise varlıkları mümkindir, varlıkları zâtlarından değildir, yoklukta kalmaları ile varlık sahasına geçmeleri müsavidir. Vacip olan Allah’ın iradesiyle bu mümkinler var edilirler. Yani, İlâhî irade ile varlık kefesi ağır basar ve yokluk ortadan kalkar.

Dünya gibi âhiret de mümkin sınıfına girer; onun da olması ile olmaması müsavidir. Cenâb-ı Hak, âhiretin varlığını irade ettiği için varlığı yokluğuna galip gelmiş ve âhiret yaratılmıştır.

Bir çiçekle bir bahar, bir insanla bütün insanlar, bir atomla bir sistem, bir cevizle bir güneş “mümkin” olmakta eşittirler. Yani hepsi aynı derecede mümkindirler. Hepsi vacip olmaktan aynı derecede uzaktırlar. Vacip olan Allah’ın irade ve kudretinin taallukunda da bu mümkinler arasında hiçbir fark yoktur. Dilediğinde hepsini aynı kolaylıkla varlık sahasına çıkarabilir.

O halde haşirde “Bir insanın yaratılması ile bütün insanların yaratılması arasında hiçbir fark yoktur.” Bütün insanları bir fert kolaylığında yaratacak ve mahşer meydanına toplayacaktır.

"Dördüncü Temsil: İntizam sırrıdır."

İntizam sırrıyla bir gemi küçük bir oyuncak gibi kolay çevrilebiliyor. Büyük gemiyi çalıştırmak için çok büyük kuvvet sarfetmek gerekmiyor.

Misâlin hakikate tatbikinde şu noktanın ehemmiyetle dikkate alınması gerekir: Kâinattaki nizam ve intizam Cenâb-ı Hakk’ın “Alîm”, “Hakîm” gibi çok esmâsının tecellisiyle ortaya çıkmıştır. Bu hâl, bir kemal tezahürüdür. Yoksa, bu nizamlı yaratılış, mahlukatın sevk ve idaresi noktasında Allah için -hâşâ- bir kolaylık vesilesi değildir.

"Beşinci Temsil: Tecerrüt sırrıdır."

“Meselâ: Teşahhusattan mücerred bir mahiyet, bütün cüz’iyatına en küçüğünden en büyüğüne tenakus etmeden, tecezzi etmeden bir bakar, girer. Teşahhusat-ı zahiriye cihetindeki hususiyetler, müdahale edip şaşırtmaz. O mahiyet-i mücerredenin nazarını tağyir etmez. Meselâ: İğne gibi bir balık, balina balığı gibi o mahiyet-i mücerredeye mâliktir. Bir mikrop, bir gergedan gibi mahiyet-i hayvaniyeyi taşıyor.”

Bu temsilde de yine İlâhî kudrete nisbeten, az ile çoğun, fert ile cemaatin bir farkı olmayacağına başka bir misal verilmiş oluyor. Şu var ki, bu misâl, doğrudan İlâhî kudret hakkında kullanılamaz.

Zira,“teşahhusattan mücerred bir mahiyet”e kudret taalluk etmez. Mesela, sağ kolumuz da mahluktur, sol kolumuz da. Ama sağ ve sol mahluk değildirler. Meselâ, “balık” kelimesi bir cinsin ismidir, bir mahiyetin unvanıdır; küllî bir mana taşır ve bu mana mahlûk değildir. Ancak bu küllî manayı taşıyan cüz’î fertler, yani bildiğimiz bütün balıklar müşahhastırlar; hariçte vücutları vardır. İşte bir tek balığa da “balık” denir, binlerce ve milyarlarca balığa da yine “balık” denir. Burada bir ile milyarın farkı yoktur.

Üstad Hazretleri Allah’ın sonsuz kudreti için az ile çoğun, fertile cemaatin farkı olmadığına mahiyetler âleminden bir misal vermiş oluyor.

Daha önce de ifade edildiği gibi, bu temsiller hakikatin kabulüne aklı yaklaştırmak içindir, hakikate aynen tatbik edilmeleri yanlış telakkilere yol açabilir.

"Altıncı Temsil: İtaat sırrını gösterir."

“… İşte bütün kâinatın 'Kün' emrine itaatı, bir tek nefer hükmünde olan bir zerrenin itaatı gibidir. İrade-i ezeliyeden gelen 'Kün' emr-i ezelîsine mümkinatın itaatı ve imtisalinde, yine iradenin tecellisi olan meyil ve ihtiyaç ve şevk ve incizab; birden, beraber mündemiçtir. Latif su, nazik bir meyille incimad emrini aldığı vakit demiri parçalaması, itaat sırrının kuvvetini gösterir.”(2)

“Bir kumandan, 'Arş!..' emri ile bir neferi tahrik ettiği gibi, aynı emir ile bir orduyu tahrik eder.” cümlesi diğer temsillerde olduğu gibi, İlâhî kudretin icraatında az ile çoğun, fert ile nevin, zerre ile güneşin fark etmediğine bir misâl olarak zikredilmiştir.

Dipnotlar:

(1) bk. Sözler, Yirmi Dokuzuncu Söz, İkinci Maksat.
(2) bk. age.

Selam ve dua ile...
Sorularla Risale Editörü